Oudere namen zijn Fungus Chirurgorum; Agaricus Chirurgorum; Fungus Quernus; Fungus Ignarius. Vruchtlichaam van een parasiet op loofhout, vnl. beuken en eiken: de echte Tonderzwam Fomes fomentarius (L. ex Fr.) De zwam is meerjarig, zijdelings aangegroeid, hoef- of halfcirkelvormig tot 50 cm breed. Op de bovenzijde zijn ze bleekgrijs tot grijsbruin met een harde harsachtige schors, die duidelijk gegroefd is. De rand van het vruchtlichaam is afgerond en wat lichter. In een dwarsdoorsnede is duidelijk te zien, dat het hele vruchtlichaam bijna geheel uit in lagen gerangschikte buisjes bestaat, die wat donkerder zijn dan het vlees. Het vlees is vezelig stevig en roestbruin. Voor de grondstof is alleen het bruine vlees van belang.
Rond 1940 was de tonderzwam in ons land zeer zeldzaam; tegenwoordig door de veranderde bosbouwmethoden niet meer. In een oud maar zeer lezenswaardig artikel van Schweers uit 1939 wordt uitvoerig ingegaan op het vroegere belang - vóór de komst van de Zweedse lucifer - van de tondelzwam voor de bereiding van tondel. Ook wordt ingegaan op de diverse modellen tondeldozen met vuurslag en vuursteen naast de onontbeerlijke tondel. Het bruine vlees werd niet alleen voor de bereiding van tondel gebruikt maar ook voor de bereiding van bloedstelpend verbandmiddel en.... lichte warme mutsjes.
De bereiding van het bloedstelpend materiaal is niet hetzelfde als de bereiding van tondel.
Goede beschrijvingen hierover geeft het "Huishoudelijk Woordenboek" van 1769.
Wondbedekking "Men scheid het buitenste harde gedeelte daar van af, snijd dezelve in min of meer dikke platte stukken, en klopt ze met een hamer, om ze zagt te maaken, en bewaart ze aldus: bij het gebruik legt men een stuk van deeze bereide swam op de wonde, van groote als het de wonde vereischt, om dezelve wel te dekken; over dit stuk legt men een ander dat grooter is, en hier over vervolgens een gevoeglijk verband." " Door zijne groote adstringerende kragt, heeft de swam ook die eigenschap het bloed kragtig te stempen in grote wonden, slagader-breuken en andere bloedstortingen."
Tondel "Snijd het buitenste harde en taaije gedeelte van deeze swammen af, en deelt ze in dunne stukken; legt ze vervolgens enige dagen te weeken in een loog van asch, en kookt ze daar na helder in die loog; gekookt en wel gedroogt zijnde, klopt ze ter deegen met een houten hamer, zo zal ze heel zagt worden, en een stukje daarvan door een vonk van't vuurslag terstond vuur vatten; Anderen kooken ze in een loog van salpeter; en nog anderen in pisse, het welk goed is; het koomt 'er maar hoofdzakelijk op aan, dat de swam door kooking en klopping wel zagt gemaakt zij; Deze bereide swam heeft doorgaans een bruinagtige koleur, en is heel zagt."
Vroeger werd de Echte tonderzwam gebruikt bij de behandeling van tuberculose. Het effect was uitsluitend een vermindering van het door de ziekte veroorzaakte nachtelijke zweten.
Toekomst van tondelzwam als medicijn: suikerziekte en reuma.
Als wondmiddel of tondel zullen we in de toekomst de Fomes fomentarius waarschijnlijk niet meer gebruiken, behalve door overlevers in de natuur of mogelijk bij een totale vernietiging van onze moderne plasticbeschaving. Maar voor het gebruik als medicijn of voor de ontdekking van nieuwe moleculen, is ook nu weer gebleken dat planten en paddenstoelen een onmetelijke goudmijn kunnen zijn. Uit recent wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat een waterig extract van Fomes een invloed heeft op de vetzuur- en suikerstofwisseling in het bloed en waarschijnlijk vooral diabetici kan helpen om de bloedsuikerspiegel en het cholesterolgehalte te reguleren. Een alcoholisch extract heeft dan weer een anti-inflammatoire en pijnstillende werking, dus te gebruiken bij reumatische klachten, maar ook bij bursitis en andere gewrichtsontstekingen krijg je een sneller herstel.
Verder hebben de polysachariden uit de Fomes ook een immuunmodulerende werking en zijn dus waarschijnlijk te gebruiken om de weerstand bij infecties te verhogen.
Mogelijk kunnen we in de nabije toekomst weer gebruik maken van deze kennis uit de natuur. Planten en paddenstoelen zijn nu eenmaal, ook als chemisch fabriekje, al eeuwen bezig om stoffen aan te maken, stoffen die we nog niet kennen en waar wetenschappers en wij allemaal nog plezier aan kunnen beleven.
Onderzoek: Fang Yi Ke Da Xue Xue Bao. 2009 Mar;29(3):458-61.
[Immunomodulatory effects of Fomes fomentarius polysaccharides: an experimental study in mice]. [Article in Chinese] Gao HL1, Lei LS, Yu CL, Zhu ZG, Chen NN, Wu SG.
