Met mijn katten en mijn maretakken een magische kerst

Een kerst met mijn katten en al de groene bomen buiten. Een kerst met een wild bruisende rivier. Een kerst met de oude, aftakelende populier vol met immense maretakken, de ultieme kerstboom. Een boom vol met groene ballen en glinsterende bessen.

Meer nog dan hulst en klimop, verleent de maretak (Viscum album Linné), ook bekend onder zijn Engelse naam mistletoe, de kerstperiode een magische glans. Terwijl spar, hulst en klimop vandaag de dag vooral sfeerbrengers zijn, blijft de maretak ook nuchtere geesten tot enig gelovig gedrag aanzetten. Onder een aan muur of plafond bevestigde bussel mistletoe wordt nog altijd met overgave gekust, precies als in laat-middeleeuws Engeland, toen de kissing bush – een kroon van den, klimop en hulst met erbovenop fruit, papieren rozetten en kaarsen en in het midden een bosje maretak – een populair kerst- of midwinterattribuut werd.

De biologie van de plant is niet vreemd aan de bijzondere positie die hij inneemt. De maretak is wat botanici een halfparasiet noemen, een plant die deels zélf voor voedingsstoffen zorgt via fotosynthese, maar ten dele ook teert op de stofwisseling van een waardplant door mineralen te onttrekken aan diens sap. Favoriete waardplanten van Viscum album zijn, in Noord- en West-Europa, loofbomen met een zachte schors, zoals appel, meidoorn, linde, iep, wilg, populier, berk en es; twee ondersoorten uit de berglanden van Frankrijk tot Oostenrijk prefereren den, zilverspar en lork. Iets minder geliefde gastheren zijn kastanje, acacia en esdoorn; vrijwel nooit vindt men de maretak op eiken.

De botanische kenmerken van de maretak zijn godsdiensthistorisch niet zonder belang. Want de plant is niet alleen wintergroen, hij groeit in de hoogte op hout dat ‘s winters ogenschijnlijk morsdood is. De maretak die op eiken werd gevonden, moet wel helemaal als heel bijzonder zijn ervaren. De eik was daarenboven in een aantal culturen van de Europese oudheid een heilige boom, die met een hele rits hemel- en dondergoden werd geassocieerd, waarschijnlijk omdat geen boom zo vaak door de bliksem wordt getroffen. De Griekse Zeus (wiens belangrijkste heiligdom te Dodona oorspronkelijk een eikenbos was), de Romeinse Jupiter, de Baltische Perkunas (van wie de naam “eik” betekent), de Germaanse Thor, enz. Bij de Kelten bekleedde de eik zo’n belangrijke plaats dat Plinius de naam van de Gallische en Britse priesterkaste, de druïden (Gallisch *druis / druides) afleidde van het Griekse woord voor eik, drūs. Mogelijk ten onrechte, overigens: nogal wat hedendaagse keltologen denken *druis te kunnen terugvoeren tot *dru-wid, waarin ze dan deru- “sterk”, “stevig” en wid- “weten”, “kennis” herkennen.

Plinius' etymologie is gebaseerd op het rituele gebruik dat hij beschrijft in zijn Naturalis Historia (16:249-251) en dat we allemaal kennen uit Asterix de Galliër. De zesde dag van de maan klommen de druïden in de heilige eiken om met een gouden sikkel maretak te snijden, die werd opgevangen in een witte mantel omdat hij de grond niet mocht raken; vervolgens werden twee witte stieren geofferd. Met de geoogste mistletoe brouwden Panoramix’ collega’s, nog altijd volgens Plinius, een drank die bijzondere eigenschappen had: hij beschermde tegen alle mogelijke vergiften en genas onvruchtbaarheid.

Dit oogsten van de maretak zou volgens sommige auteurs aan de basis liggen van het zeer populaire Franse aguilaneuf. Aguilaneuf (of één van zijn tientallen varianten) verwijst naar het gebruik met Nieuwjaar te gaan bedelzingen, en lijkt zowel te slaan op het lied dat wordt gezongen als op de gift die de zanger krijgt. De etymologie is verre van duidelijk, maar men heeft wel gui, “maretak” in willen herkennen. Aguilaneuf zou dan een verbastering zijn van "au gui l’an neuf!", de kreet waarmee de druïden zouden hebben opgeroepen tot het oogsten van de maretak. Want lezen we bij Ovidius niet “Ad viscum Druidae cantare solebunt”: “de druïden hadden de gewoonte tot de maretak te zingen”? Dit vers zou echter apocrief zijn, en ook Plinius’ beweringen worden wel eens in twijfel worden getrokken – de man heeft wel meer verzonnen. Zodat sommigen de maretak elke rol in de druïdische religie ontzeggen. Tenminste, in de oorspronkelijke druïdische religieuze praktijk, die in de eerste eeuwen CE verdween – want hedendaagse druïden gaan uiteraard vrolijk met de maretak te keer. Recente archeologische vondsten lijken echter te bevestigen dat de Kelten wel degelijk met Viscum album in de weer waren. In de maag van veenlijken, afkomstig van ritueel ter dood gebrachte mensen, zijn zeer hoge concentraties van maretakpollen aangetroffen, wat suggereert dat het galgenmaal van de slachtoffers bestond uit iets waarin maretak was verwerkt. Bovendien kan het zeer karakteristieke en in de Keltische kunst veel voorkomende motief van het dubbele blad van de maretak moeilijk worden genegeerd. In de 5de eeuw BCE doet het zijn intrede als een variant op het mediterrane palmbladmotief en het lijkt eveneens verband te houden met het denkbeeld van de Levensboom. Maar, zelfs indien de maretak inderdaad een cruciale rol heeft gespeeld in de Keltische religie: is er daarom enige relatie tussen de praktijken van de druïden en de latere kerstmistletoe? Dit valt te betwijfelen: het druïdische ritueel voltrok zich immers niet ter gelegenheid van de winterzonnewende, een tijdstip dat in de Keltische kalender trouwens nauwelijks belang lijkt te hebben gehad.

Hoe ook, het Europese volksgeloof van later eeuwen bleef de plant uitzonderlijke eigenschappen toedichten. Hij zou bescherming bieden tegen zowel vuur als water, kon bliksem afweren en vergif neutraliseren en werd geacht allerlei kwalen te genezen (van vallende ziekte tot flatulentie) en de vruchtbaarheid van mens en vee te bevorderen. Plinius schrijft dat in zijn tijd werd geloofd dat onvruchtbare vrouwen na contact met een maretak zwanger werden, en mogelijk is het kussen onder de mistletoe nog een verre echo van dit geloof. De naam “maretak” zelf is trouwens een expliciete verwijzing naar de wereld van de magie: “mare” is een oud woord voor kwelgeest, denk aan “nachtmerrie” en maretak betekent “tak waarop de mare rust” of juist “tak die tegen de mare beschermt”.

In de Keltische talen verwijst de naam van de plant dan weer naar zijn medicinale kwaliteiten en betekent zo veel als “allesgenezer” (omnia santantem bij Plinius): Iers uile-iceadh of uile-ic(c), Schots uil-ioc, Welsh oll-iach. In Scandinavië werd maretak beschouwd als beschermer tegen twist en vijandigheid, als vredesbrenger. Bosjes werden boven de deur gehangen om bezoekers een veilig welkom te heten, en als vechtende krijgers mekaar troffen onder een boom waarin mistletoe groeide, moesten zij onmiddellijk de wapens neerleggen. Niettemin was het precies een maretak waarmee in de Scandinavische mythologie Balder, de vriendelijkste van alle goden, werd gedood. Alles in de hemel en op de aarde had een eed gezworen de lieflijke Balder nooit enig kwaad te berokkenen. Tijdens een spel zette de boosaardige Loki de blinde Hodur, Balders broer, ertoe aan ook met pijl en boog te schieten: Loki zou de pijl wel richten. Hodur spande de boog, Loki richtte… en schoot Balder dood – met een uit maretak gesneden pijl. Omdat de maretak noch tot de hemel, noch tot de aarde behoort, gold de universele eed niet voor hem.

Niet tot de ene, noch tot de andere wereld behoren: dát is waarschijnlijk wat de maretak heilig maakt, ánders – en daarom ook beladen met kracht en potentieel gevaarlijk. Regels gelden niet voor een wezen dat zich aan de categorieën van het bestaan onttrekt en evenmin voor wie zich in de invloedssfeer van zo’n wezen bevindt. Onder de mistletoe is alles anders: oorlog wordt er vrede, lichamelijk contact dat anders niet wordt getolereerd, kan er plots wel – vreemde vrouwen kussen, bijvoorbeeld. Als plant uit de schemerzone tussen verschillende werelden, heeft hij ook associaties met de onderwereld: de gouden twijg, die Aeneas in boek 6 van Vergilius’ Aeneis snijdt voor hij in de onderwereld afdaalt, kan vrijwel zeker met de maretak worden geïdentificeerd.

Al deze mythisch-religieuze associaties zijn er waarschijnlijk de oorzaak van, dat Viscum album niet alleen tot vandaag tot de verbeelding spreekt, maar tevens de midwinterplant is die eeuwenlang niet was toegelaten in de kerk. Niettemin werd ook hij met Jezus Christus in verband gebracht. Zo heeft hij namen gekregen als herbe de la Croix en lignum Crucis, die waarschijnlijk samenhangen met het geloof dat Jezus’ kruis van maretakkenhout was getimmerd en met de opvatting dat de T-vorm van de maretak de vorm van het kruis imiteert.

Ander kerstgroen: hulst

Bij de kerst hoort traditioneel nog ander groen dan de klassieke kerstboom. Het gebruik om andere wintergroene planten tijdens de winterzonnewende in huis te halen dateert van vóór het christendom.

De Romeinen maakten ter gelegenheid van de Kalender van januari slingers van laurier, Taxus, Buxus, rozemarijn, brem, den en van kermes-, steen- en kurkeik; in Gallië en Brittannië werden hulst, klimop, den en maretak tot kransen en slingers geweven. De vroege christenen namen het gebruik over, blijkbaar tot ongenoegen van de kerkvaders, die het als heidens veroordeelden. “Als gij de tempels hebt verzaakt, maak dan van uw eigen huisdeur geen tempelschrijn!” maande de kerkvader Tertullianus in De Idolatria. Niet alleen immergroene planten werden gebruikt. Men sneed ook ogenschijnlijk dode takken die binnenskamers in de warmte gingen bloeien. Verwante gebruiken hielden het trouwens uit tot in de 20ste eeuw: op het Limburgse platteland sneed men tot voor kort barbaratakken, kersen- of berkentwijgen die in water werden gezet opdat ze met Kerstmis zouden bloeien; in Scandinavië deed men hetzelfde met een lijsterbestak.

Waarom precies groenblijvers werden (en worden) gebruikt om met de winterzonnewende huis en erf te versieren, ligt voor de hand. Midwinter is de somberste periode van het jaar, het moment waarop de natuur zo dood lijkt dat je moeite hebt om te geloven dat het nog ooit anders wordt. Door hun wintergroene karakter wijzen de groenblijvers op de permanente aanwezigheid van leven, ook in de donkerste dagen. Hulst, maretak en klimop hebben bovendien de sympathieke eigenschap in hartje winter bessen te dragen, waardoor ze even symbolisch zijn als de besloze concurrentie maar bovendien een stuk decoratiever en spectaculairder.

Hulst  / Ilex aquifolium L.
komt van oudsher zeer frequent voor in kerstversiering. Uiteraard omdat het, met zijn donkergroene, glanzende en stekelige bladeren en zijn helrode bessen, zo’n bijzonder opvallende plant is, veruit de opvallendste struik of boom in het Europese winterlandschap. Het volksgeloof wil, dat alleen de mannelijke hulst stekelig is, de bladeren van de vrouwelijke zijn gaaf en zacht.

Een andere traditie verbindt de plant zeer nauw met het leven en lijden van Christus. Hulst ontstond waar Jezus’ voeten de grond betraden; de stekelige bladeren zijn een verwijzing naar zijn doornenkroon, de rode bessen symboliseren het bloed dat hij vergoten heeft. Het Duitse Stechpalme zou refereren aan de legende waarbij de hulst de palm was waarvan men ter gelegenheid van Jezus’ intocht in Jeruzalem takken had gesneden. Toen het volk “Kruisig hem” riep, zou de palm van droefenis stekels hebben gekregen. Verder heet de hulst in een paar Europese talen Christusdoorn en 16de-eeuwse Engelse auteurs noemden hem met een woordspeling de Holy Tree.

Hij wordt beschouwd als een geluksbrenger. Plinius schrijft dat een dicht bij huis geplante hulst bescherming biedt tegen heksen, bliksem en vergif, en dat een projectiel van hulsthout de kracht heeft gelijk welk wild dier te vellen, zelfs als het zijn doel mist! Een Engels bijgeloof stelt dat jonge meisjes op kerstavond een takje hulst met rode bessen aan hun bed moeten hangen, ter bescherming tegen boze geesten. Terwijl de rest van het kerstgroen wordt verbrand of weggegooid na de kerstperiode (meestal vlak na Driekoningen, in sommige streken pas met Lichtmis), werd hulst in veel streken bewaard om het huis tegen blikseminslag te beschermen. Tot in de 19de eeuw dacht men in sommige streken van Engeland dat het ongeluk bracht géén hulst in huis te hebben met Kerstmis. Al was het ook niet verstandig om vóór kerstnacht hulst in huis te hebben, want dat kon eveneens ongeluk brengen.

Serotonine: chemie van de levenslust

Serotonine is een zogenaamde neurotransmitter. Neuro-transmitters zijn boodschappers die in de hersenen informatie van de ene cel naar de andere overbrengen. Een groot aantal van deze chemische transmitterstoffen is reeds bekend. Serotonine beïnvloedt het slaap-waakritme, ons seksueel gedrag, de agressie, geheugen, eetlust, angst en ons levensgevoel. Licht, suikers en beweging stimuleren de aanmaak van serotonine. Ook kruiden kunnen de serotonine aanmaak bevorderen, dat zijn vooral planten die we adaptogenen zijn gaan noemen.

Panax ginseng, maar vooral Rhodiola rosea kan het serotonine-gehalte verhogen.

Bij de rhodiola

De belangrijkste werkzame stoffen van Rhodiola zijn de fenylpropanoïden o.a. salidroside en rosavine. Deze beînvloeden de werking van neurotransmitters, in het bijzonder serotonine. Rhodiola verbetert het transport van 5 HTP naar de hersenen. Verder remt het twee enzymen, te weten MAO (monoamine oxidase) en COMT (catechol-no-methyltransferase). Deze enzymen breken serotonine af tot het inactieve 5-hydroxy-indolazijnzuur.

Ook het alombekende sint-janskruid Hypericum perforatum heeft een invloed op de neurotransmitters. Het wordt niet voor niks tegen depressie gebruikt.

De Afrikaanse plant Griffonia simplicifolia staat vooral bekend om het hoge gehalte 5 hydroxy tryptofaan (5 HTP), de directe voorloper van serotonine. 5 HTP wordt in de lever en in de hersenen zeer makkelijk omgezet naar serotonine.
Griffonia simplicifolia is een ongeveer drie meter hoge houterige klimstruik uit West-Afrikaanse landen, vooral Ghana, Ivoorkust en Togo. Traditioneel hebben de zaden een reputatie als lustopwekkend middel (afrodisiacum), antibioticum en als een middel tegen diarree. De bladeren van deze plant worden gebruikt voor wondgenezing. De struik heeft echter ook de aandacht getrokken van westerse onderzoekers, omdat de zaden rijk zijn aan 5-HTP, dat in het lichaam snel de hersenen bereikt en daar in serotonine wordt omgezet. Serotonine is de sleutel voor diverse hersenfuncties. Een tekort aan serotonine kan depressie veroorzaken, evenals slapeloosheid, obsessief gedrag, en vreetbuien die tot zwaarlijvigheid leiden. Diverse reguliere medicijnen zijn gericht op het verhogen van de beschikbare hoeveelheid serotonine in de hersenen: ofwel via het intensiveren van het gebruik van de beschikbare serotonine (serotonine-heropnameremmers, SSRI’s) ofwel via remming van de afbraak ervan (MAO-remmers). 5-HTP verhoogt, als directe precursor van serotonine, de hoeveelheid serotonine in de hersenen. Griffoniazaad-extract wordt onder meer gebruikt bij de behandeling van depressie, slapeloosheid, eetstoornissen, fibromyalgie en chronische hoofdpijn

Een goede bloedcirculatie naar de hersenen is van belang.  Omega-3 vetzuren genereren 'goede' eicosanoïden (lokaal werkende weefselhormonen) die een goede bloeddoorstroming stimuleren. Zonder voldoende zuurstof kunnen de hersencellen niet voldoende ATP (energie) produceren om optimaal te werken. Onder een bepaald ATP niveau beginnen hersencellen af te sterven.

Een stabiele bloedsuikerspiegel. Glucose is de 'brandstof' waarvan neuronen in de hersenen voor bijna 100% afhankelijk zijn. Andere cellen en organen kunnen naast glucose ook vet verbranden om ATP te produceren, neuronen kunnen dit niet. De neuronen kunnen voor hooguit 2 minuten glucose in de vorm van glycogeen opslaan. Dit betekent dat er een constante stroom van bloedsuiker naar de hersenen nodig is.

Klimop in december

Nu in december is de groene glimmende klimop in de blote bomen zichtbaarder dan ooit. Het is alsof er plots klimopbomen ontstaan. 
Klimop bloeit in september-december en is in die periode een bron van nectar en stuifmeel aangezien er dan niet zoveel gewassen bloeien. Daarmee trekt de plant tijdens de bloei vlinders en andere nectarzoekers aan. De vruchten rijpen na de winter (maart) en zijn geliefd bij vogels (onder andere merels) die vervolgens zorgen voor de verspreiding van het zaad. Klimopblad is het favoriete voedsel van sommige rupsen en wandelende takken. Verder is een klimopstruik een slaap- en schuilplaats voor allerlei vogels. Ook nestelen heggenmus, merel, winterkoning erin en is het voor vlinders zoals de gehakkelde aurelia een plek om te overwinteren.

In de klassieke oudheid had klimop behalve op het fysieke vlak (leverprotectie) ook symbolisch een beschermende functie. De plant had eigenlijk een dubbelrol: hij was het symbool/zinnebeeld van dronkenschap maar gaf ook bescherming tegen dronkenschap omdat het blad de wijn onschuldig zou maken. Daarnaast zou hij aan de mens goddelijke vermogens schenken in de vorm van helderziendheid en profetie. Of was die profetie een uiting van dronkenschap? In de middeleeuwen zouden door het dragen van een klimopkrans heksen te herkennen zijn. Klimop is ook het zinnebeeld van liefde. Daarbij gaat het om eigenschappen zoals onsterfelijkheid, uitgelatenheid, trouw, gehechtheid, vasthoudendheid, blijvende affectie en vriendschap. Het groenblijvende karakter en de hechtende eigenschappen van klimop ondersteunen deze toegedichte eigenschappen. Een vorm van signatuurleer.

Inhoudsstoffen en werking 

Zoals vele andere planten heeft klimop inhoudsstoffen die een gunstige of juist nadelige uitwerking kunnen hebben in of op het menselijk lichaam. Jonge uitlopers en gedroogd blad werden al in het oude Egypte en Griekenland toegepast tegen hoofdpijn. Bladextracten waren slijmoplossend, zweetafdrijvend en koortsdrukkend en er werden magische krachten aan toegeschreven. Het zou bij uitwendig gebruik helpen bij builen en blauwe plekken. Dit sluit aan bij het hedendaagse volksgebruik van klimop in de wondverzorging als omslag bij brandwonden en zweren. Tegenwoordig gaat het in de fytotherapie vooral om het gebruik van droogextracten die worden toegepast bij hoest als gevolg van longproblemen. Het extract heeft een antiseptische, mucolytische en ontstekingsremmende werking die waarschijnlijk berust op de aanwezigheid van saponinen, met name alfa-hederine in het blad. Daarnaast wordt het inwendig gebruikt als pijnstiller tegen krampen.

Naast positieve eigenschappen kan het gebruik van klimop ook negatieve effecten hebben. Bij een te hoge concentratie van in de plant aanwezige saponin-glycosiden (waarvan de belangrijkste alfa-hederin, hederasaponin C en hederasaponin D zijn) zal er bij inname sprake zijn van vergiftigingsverschijnselen. Vooral bladeren en bessen bevatten genoemde stoffen. Het eten van grote hoeveelheden bessen leidt daarbij tot braken, diarree, koorts en stuipen. De bessen zijn erg bitter en nodigen niet uit tot consumptie. Het eten van bladeren kan leiden tot krampen. Contact met het plantensap uit de bladeren – bijvoorbeeld bij snoeiwerkzaamheden – kan leiden tot dermatitis; hiervoor wordt de stof falcarinol verantwoordelijk gehouden.

Referenties

• European Medicines Agency. Community herbal monograph on Hedera helix L., folium. 2011. 
• European Medicines Agency. Assessment report on Hedera helix L., folium. 2011
• Paulsen E, Christensen LP, Andersen KE. Dermatitis from common ivy (Hedera helix ssp. helix) in Europe: past, present and future. Contact Dermatitis 2010;62(4):201-9. 
• Morfin-Maciel BM, Rosas-Alvarado A, Velázquez-Sámano G. Anaphylaxis due to ingestion of ivy syrup (Hedera helix L.). Report of two cases. Rev Alerg Mex 2012;59(1):31-6

Peyote, de rituele cactus.

Mijn rituele peyotecactus

Mijn rituele peyote-cactus is zowat 50 jaar jong. Ooit gekocht op de bloememmarkt in Amsterdam. Vader-bloemist deed in gladiolen en de zoon verhandelde hallucinogenen. De jaren 70 weet je wel, tijd van de hippies en de provos.  Veel van mijn peyote-cactus heb ik niet gegeten, wel er af en toe aan gelikt. Likken ook een ritueel.

Het gebruik van planten in religieuze rituelen gaat honderden en in sommige gevallen zelfs duizenden jaren terug. Peyote was bijvoorbeeld zo'n tweeduizend jaar geleden bij de Tolteken bekend, terwijl het rituele gebruik van de San Pedro-cactus, vastgesteld door motieven op ceremonieel aardewerk, ten minste drieduizend jaar lijkt terug te gaan.

De beroemde peyote-cactus (Lophophora williamsii) is de eerste hallucinogene plant die door de Europeanen in Amerika werd ontdekt. Hij wordt vooral in verband gebracht met de Huichol- Indianen uit de Sierra Madre in Mexico, al wordt hij ook gebruikt door de Tarahumara-Indianen, de Noord-amerikaanse Kiowa's en Comanches en de in recenter tijden gevestigde Native American Church.

Ecologie van de Peyote
Deze cactus groeit vooral in het Noorden van Mexico en in het Zuiden van Texas. Er zijn verschillende andere botanische soorten zoals Lophophora caespitosa, L. diffusa en L. Jourdaniana. De geslachtsnaam Lophophora betekent "borstelig begroeid, borstel dragend", wat verwijst naar de wollige pluizenbundels die op elke knobbel van de bol zitten. Deze pluisjes beschermen de bloemknoppen en de kleine zaadjes. De psychedelische cactus is natuurlijk bekend om zijn ritueel gebruik toch is hij ook een botanisch fenomeen. Om te overleven trekt hij zich namelijk in de winter in de grond terug voor een soort winterslaap. Zo beschermt hij zich tegen de koude, uitdrogende winden . Met zijn lange, krachtige wortel is hij stevig in de grond verankerd. Als in de herfst de droogtetijd begint, dan schrompelt de plant van boven zo sterk in elkaar, dat deze vaak de helft van zijn normale volume verliest. Vastgehouden door de sterke ondergrondse wortel wordt het bovengrondse deel door de verschrompeling onder de grond getrokken. Al gauw blaast de wind er zand en stof overheen en heeft de plant zijn winterkwartier betrokken. In de lente zuigt het rimpelige plantaardige lichaam snel al het nu weer voorhanden zijnde water op, zwelt binnen een paar dagen op tot zijn vroegere omvang, groeit nu rustig verder in licht en warmte en staat spoedig in bloei.

Geschiedenis van peyote
De eerste gedetailleerde beschrijving van de cactus werd gegeven door Francisco Hernandez, arts van koning Filips de Tweede van Spanje, die een studie van de geneeskunde van de Azteken had gemaakt. Hij schrijft: De wortel is bijna middelgroot, ontwikkelt geen takken of bladeren boven de grond, maar vertoont een bepaalde wolligheid, waardoor hij niet goed door mij kon worden afgebeeld. Zowel mannen als vrouwen schijnen erdoor te worden geschaad. Hij blijkt vrij zoet van smaak en matig pikant. Fijngemalen en aan gebracht op pijnlijke gewrichten schijnt hij verlichting te geven. Wonderbaarlijke eigenschappen worden aan deze wortel toegeschreven, als tenminste geloof kan worden gehecht aan wat hierover in het algemeen door de Azteken wordt gezegd. Hij stelt degenen die hem verorberen in staat in de toekomst te zien en zaken te voorspellen.

De werking van de peyote-cactus
Peyote is een hallucinogene cactus die een grote verscheidenheid aan effecten teweeg te brengen. Zijn belangrijkste alkaloïde bestanddeel is mescaline, maar hij bevat ook rond de dertig andere psychoactieve stoffen. Gebruikers kunnen helder gekleurde beelden ervaren, flikkerende aura's rondom objecten, gevoel van gewichtloosheid en ook ongebruikelijke gehoor- en gevoelsensaties Chemisch gezien berust de werking waarschijnlijk op de beïnvloeding van de biogene aminenstofwisseling. De neurotransmitters die de prikkels in het zenuwstelsel moeten overbrengen worden verstoord, waardoor de werkelijkheid anders wordt waargenomen.
Natuurlijk is dat een nuchtere, materiële en mogelijk ook té nuchtere kijk op deze en andere heilige planten. Door ze als chemische drugs te bekijken en te gebruiken en ze weg te halen uit hun spirituele en rituele context, verliezen deze planten hun positieve en bewustzijnsveruimende werking. Het is zoals de sjamaan Maria Sabina verklaarde 'het godenvlees heeft zijn sacrale kracht verloren'.

Literatuur over Lophophora williamsii

• The peyotebook. A study of Native Medicine. Mount Guy
• Cactus et medicine. Soulaire J.
• Over de planten der goden. Schultes en Hofmann. Spectrumbook.
• De lessen van Don Juan. Carlos Castaneda. De beruchte boeken van Castaneda waarmee voor mij
• de kennismaking met de peyote begon

Meidoorn, verhalen en verzinsels

Meidoorn, zijn bloesem en zijn bessen behoren zonder meer bij de toptien van onze geneeskrachtige planten. Veilig, goed werkzaam, goed wetenschappelijk onderzocht, makkelijk te oogsten en te gebruiken voor onze geliefde hart. Meer dan genoeg redenen om bloesem en bessen te bewonderen en te waarderen. Niet te verwonderen dus dat er over de struik in het verleden ook vele verhalen verteld werden.

Volgens een Teutoonse legende zou de meidoorn ontstaan zijn uit een bliksemschicht, en daarom werd de heester vaak gebruikt voor begrafenisvuren, de kracht van de heilige rook zou de overledene rechtstreeks naar de hemel brengen.
In het oude Griekenland en Rome gebruikte men de meidoorn vooral bij huwelijksplechtigheden, bij de Grieken was de meidoorn gewijd aan de godin Maia, naar wie de maand mei genoemd is, in christelijke tijden werd de boom ook gekerstend en gewijd aan Maria. Meidoorns staan dan ook vaak bij Mariakapelletjes. Net als andere doornige struiken werd van de meidoorn gedacht dat hij de kracht had om bliksem en bozen te weren.

De meidoornbloesems symboliseren de ontluikende lente en de wedergeboorte van het leven. Onze voorouders omheinden hun heilige plaatsen met meidoornhagen, terwijl de Romeinen de hagedoorn wijdden aan de beschermgodin van de “huisdorpels”. Een ander boek vertelt dat de Romeinen met de meidoorn op de proppen kwamen toen Christus het levenslicht nog moest zien. Zij plantten de meidoorn rond hun weiden om het Romeinse vee binnen de perken te houden.

Toen de christenen het voor het zeggen kregen, kwamen Mariakapelletjes wel eens naast of midden in een meidoornstruik terecht. Zo’n kapelletje moest de ‘heidenen” eraan herinneren dat ze voortaan gunsten moesten afsmeken bij Maria en niet langer bij een of andere heidense god.

De bekendste heilige meidoorn is die van Glastonbury. Volgens de legende kwam Jozef van Arimathea in hartje winter van '63 na Christus naar dit plaatsje in Engeland. Hij stak zijn wandelstok in de grond. Toen gebeurde het grote wonder : de stok kreeg bloesems, net alsof het lente was. Een wandelstok uit meidoornhout gemaakt, hielp niet alleen bij het wandelen, maar maakte ook een beetje indruk. Hij beschermde, volgens de overlevering, de wandelaar tegen vermoeidheid. En voor de boeren, die net als Jozef de timmerman nogal last hadden van houtsplinters, kon de meidoorn een uitkomst zijn. Een papje van fijngestampte bessen en bladeren zorgden ervoor dat diepliggende splinters uit de huid loskwamen.
De nabijheid van de meidoornstruik inspireerde op haar beurt ook de ‘christelijke’ verhalen. Zo was het vlug algemeen aanvaard dat de meidoorn Christus’ doornenkroon symboliseerde. De meidoornbloesem met hun rode meeldraden, stelden dan weer zijn wonden voor.

Beschermstruik

Wie of wat er nu tussen zijn takken hing, een christelijk kapel of een Romeinse vogel, het deerde de meidoorn niet. Hij bleef alles met veel liefde beschermen. De bliksem kreeg geen kans als er een
meidoorn in de buurt stond. Maria kon zich in haar kapelletje veilig voelen. De reden voor de bliksemvriendelijkheid ligt voor de hand. Er zit namelijk niet veel vocht in de struik. Daardoor trekt
hij de bliksem niet zo intensief aan.

Een oude spreuk uit “De magische Kruidentuin” van Scott Gunningham zegt het zo :

Pas goed op voor een eikenboom
De bliksem zet je onder stroom
Rust niet tegen een essenstam,
Die zet je hart in vuur en vlam,
Zit maar onder een meidoorn neer
Hij is echt de beste beschermheer.

Je zorgt dus best voor meidoornstruiken rond je huis. Die waren trouwens ook voor andere dingen goed. Om te beginnen konden de heksen dan niet binnendringen om kwaad aan te richten. Dat was natuurlijk meegenomen. Zelfs als je met een heks getrouwd was, niet in heksen geloofde of geen meidoornstruiken naast je deur wilde, deed je er toch goed aan, tenminste toch een meidoorntak boven je deur te hangen. Dan was je huis beschermd tegen ziekten. Als je dan toch links of rechts door een microbe besmet werd, kon je nog altijd door een tunnel van meidoorntakken kruipen. Je beeldde je dan maar in dat je alle kwalen aan die takken liet hangen. Je kwam moreel gesterkt uit de tunnel te voorschijn. Als dat ook nog niet hielp, dan ging je best naar een tovenaar of kruidenvrouw die een meidoorn-toverstok had. De toverstok zorgde ervoor dat kwade geesten, die voor ziekten en andere ellende zorgden, uit de buurt bleven. Soms verjoegen ze ‘het boze’ uit de stallen door bloesems samen met meidoornhout te verbranden. De rook ontsmette de stal van het boze oog.
Meidoornbladeren in een kinderwiegje joegen boze geesten weg en hazelaar- en meidoorntakken werden bij het bruidsbed geplaatst. In huis opgehangen boden ze bescherming tegen blikseminslag.

Meistruik
De Engelsen gebruikten meidoorntakken vol bloesems, geplukt op de vooravond van 1 mei. Tussen de takken staken ze blauwe en gele bloemen. In de periode voor dat de aardappel het voornaamste voedingsmiddel werd, waren de koeien en hun producten speciaal beschermd. Kippen die zo vriendelijk waren een ei te leggen op Goede Vrijdag kregen ook een vriendelijke tik op hun kop. Een tijdje later hingen ze die eieren in de meistruik. De versierde struik kreeg een plek voor het huis. Die voorkwam het bederf van room- en melkproducten. Werd de melk ondanks de struik toch zuur, dan moest er magie of een andere bovennatuurlijk kracht aan het werk zijn. Dan moest je je weiland beschermen door er takken lijsterbes tussen te steken. Die konden de eventuele zwarte magie breken. De meistruik bleef twee weken staan tot de bloesems helemaal verwelkt waren.

Liefdessymbool
Als een meisje vroeger op 1 mei een meidoorntak voor haar deur zag hangen, ging haar hart sneller
slaan. Ze wist dan dat een bedeesde minnaar haar het hof wilde maken. Als het meisje een blauw of wit lint aan de tak vastmaakte, mocht de jongen naar binnen komen. Soms gebeurde het wel eens dat een boze pa of ma de tak over de haag wierp en een gevarendriehoek in de plaats hing ...
Als je wat ouder werd, nog op liefdespad wilde, je huis vol witte en blauwe linten lag en er nooit een meidoorntak in de wijde omgeving te bespeuren viel, moest je, voor je schoonheid door ouderdom verdween de wei in, want :

‘Als op 1 mei, een schone meid
zich ’s morgens in het veld neer vleit
en zich baadt in meidoorndauw
blijft ze een hemelschone vrouw’

Veel lieflijke, vreemde maar ook duidelijk verouderde verhalen zelfs wat met een seksistisch of discriminerend tintje. Verhalen zijn ook voor niks verhalen, verzinsels. Bedoeld om de mensenbezig te houden? Of mogelijk toch met een verborgen betekenis?

Boek:De groene middeleeuwen

DE GROENE MIDDELEEUWEN (600-1600): DUIZEND JAAR GEBRUIK VAN PLANTEN

Nederlandse musea en (universiteits) bibliotheken beschikken over een fraaie verzameling middeleeuwse plantenboeken die in de loop van eeuwen door particuliere verzamelaars bijeen zijn gebracht. Het boek De groene middeleeuwen (600-1600) - Duizend jaar gebruik van planten licht een aantal van deze boeken uit en beschrijft ze in woord en beeld, met vele prachtige afbeeldingen. Dit boek schetst de historische context van het medische gebruik van planten van de klassieke oudheid tot het einde van de middeleeuwen aan de hand van een selectie van bewaard gebleven boeken. Daarnaast gaat dit boek uitgebreid in op het gebruik van planten als voeding of kleurstof, planten in de literatuur en in middeleeuwse boekdecoraties. Met vele verduidelijkende afbeeldingen is het een prachtig boek. Voor wie geïnteresseerd is in de geschiedenis van de geneeskunde en de ontwikkeling van het denken over ziekte en gezondheid, is dit een waardevol boek.

Ter illustratie zijn in de bijlagen van het boek enkele passages uit Herbarium van Apuleius Platonicus (6e eeuw, handschrift) en uit Ortus Sanitatis (1497, drukwerk) vertaald. De besproken kruiden zijn Arnoglossa (Plantago major L., weegbree), Hypericum (Hypericum perforatum L.), Artemisia (Artemisia absinthium L.), Mandragora (Mandragora officinarum L.) en Tanacetum (Tanacetum vulgare L.). Apuleius Platonicus somt bij weegbree wel 26 recepten op, voor zeer uiteenlopende aandoeningen. De schrijvers van het boek verbazen zich hierover en nemen het duidelijk niet al te serieus, maar veel van deze toepassingen van weegbree zijn ook vandaag de dag nog in gebruik. De verschillende auteurs spreken ook af en toe hun verbazing uit over de veelzijdigheid die aan de planten werd toegedicht. “Verrassend is dat de opgegeven toepassingen soms sterk lijken op de werking die de homeopathie nog steeds aan bepaalde planten toeschrijft.” Ik krijg de indruk dat de auteurs, overwegend kunsthistorici, niet precies het verschil kennen tussen homeopathie en kruidengeneeskunde. En waarom is het verrassend dat de kennis van duizend jaar geleden vandaag de dag nog klopt? Weegbree is in die duizend jaar echt niet veranderd. Is men wellicht verrast dat kruiden  een werking zouden kunnen hebben?

Artisjok voor de lever

Artisjok (Cynara cardunculus L.) is een vaste plant die in het Middellandse Zeegebied voorkomt en ook in Bretagne veel gekweekt wordt. Van oorsprong komt deze plant uit Noord-Afrika. Inmiddels wordt het volop gekweekt als groente.

In de fytotherapie wordt het blad gebruikt [1]. In de Commission E-monografie van artisjok wordt melding gemaakt van het gebruik bij het stimuleren van de galproductie, buikpijn, opgeblazen gevoel, misselijkheid en winderigheid [2]. De British Herbal Pharmacopoeia noemt een effect op de lever [3]. In vivo vertoont artisjok leverbeschermende en -stimulerende eigenschappen [4,5]. De plant heeft weinig bijwerkingen. Voorzichtigheid is echter geboden bij galstenen, galgangverstoppingen en bij allergie voor artisjok of aanverwante soorten [6].

In onderzoeken op ratten heeft artisjokblad ook cholesterolverlagende en vetverlagende eigenschappen laten zien [7]. Artisjok kan de lever beschermen door een antioxidatieve werking. In dierproeven met ratten is aangetoond dat een artisjokextract leverbeschermend werkt bij vergiftigingen [4]. Daarnaast helpt het gebruik van artisjok bij regeneratie van de lever [5].
Ook bij suikerziekte lijkt gebruik van artisjok functioneel te kunnen zijn. Het verlaagt de postprandiale bloedsuikerspiegelstijging, stimuleert de alvleesklierfunctie en remt het enzym α-amylase in ratten [10]

Referenties
| [1] American Botanical Council. Herbal Medicine: Expanded Commission E. Artichoke leaf. Integrative Medicine Communications. 2000. cms.herbalgram.org/expandedE/Artichokeleaf.html; geraadpleegd: 19-09-2019. [2] American Botanical Council. The Commission E Monographs. Artichoke leaf. cms.herbalgram. org/commissione/Monographs/Monograph0008.html; geraadpleegd: 19-09-2019. [3] British Herbal Pharmacopoeia. British Herbal Medicine Association, Exeter; 1996. [4] Adzet T. et al. Action of an artichoke extract against carbon tetrachloride-induced hepatotoxicity in rats. Acta Pharm Jugos. 1987;37(3):183-188. [5] Maros T. et al. Wirkungen der Cynara scolymus Extrakte auf die Regeneration der Rattenleber. Arzneiforsch. 1966;16:127-129. [6] Brendieck-Worm C. et al. Phytotherapy in der Tiermedizin. Thieme Verlag, Stuttgart; 2018. [7] Iwu MM. Handbook of African Medicinal Plants. CRC Press, Boca Raton; 1993. [8] Gabrisch K. et al. Krankheiten der Heimtiere. Schlüterse Verlag, Hannover; 2014. [9] Ettinger S. et al. Textbook of Veterinary Internal Medicine. Elsevier, St. Louis; 2017. [10] Ben Salem M. et al. Protective effects of Cynara scolymus leaves extract on metabolic disorders and oxidative stress in alloxan-diabetic rats. BMC Complement Altern Med. 2017;17(1):328. [11]Reed SM. et al. Equine Internal Medicine. Saunders, Philadelphia; 2018.

Ook aan de haver?

Haver, een gewoon graan dat vroeger vooral voedsel voor paarden was, wordt nu opnieuw ontdekt als cholesterolverlager. In de fytotherapie en de homeopathie is het ook altijd bekend geweest als goed voor de spijsvertering, als versterkend middel en als sedativum.

Haver in de voeding
Diverse onderzoeken hebben uitgewezen dat haver een gunstige invloed heeft op onze algehele conditie. Het uithoudings­vermogen wordt vergroot, we zijn in staat tot grotere inspanningen te leveren en ver­moeidheid treedt minder snel op. Ook in de topsport wordt gebruik gemaakt van deze eigenschappen van haver. Zo gebruikten Duitse kanovaarders tijdens de voorbe­reidingen op het wereldkampioenschap van 1975 een voeding die o.a. was geba­seerd op haver, namelijk haverslijm met melk of vruchtesap.
Deze versterkende eigenschappen van haver worden o.a. benut in situaties van lichamelijke zwakte, zoals na een langdurige ziekte, operaties e.a. Ook bij algehele luste­loosheid kan aan haver gedacht worden. De activerende werking is onder meer ook uit dierproeven gebleken; dieren ontwik­kelden namelijk een overmoedig en soms doldriest gedrag. In hoeverre het laatste verschijnsel overdraagbaar is in de mense­lijke situatie moet nog blijken. Het prestatiebevorderende effect is toe te schrijven aan het feit dat ons organisme in staat is om het zetmeel van de haver in direct bruikbare en opneembare bestand­delen af te breken, waardoor mogelijk een directe inwerking op het spierstelsel het gevolg is. Het is gebleken dat haver makkelijk te ver­dragen is, de maag niet belast en dat er geen aversie optreedt, ook niet op langere termijn.

Havergraan slijmstofplant

Van de slijmvormende eigenschappen van haver wordt ook gebruik gemaakt bij bepaalde aandoeningen van het maag-darmstelsel. Met name in gevallen van ont­stekingen in dit gebied (gastro-enteritis) zorgt het haverslijm ervoor dat het slijm­vlies bedekt wordt met een dun slijmlaagje, waardoor irriterende stoffen (bacteriën, gifstoffen, stofwisselingsprodukten) het slijmvlies niet verder kunnen beïnvloeden. Ook planten als lijnzaad, heemst, gerst en kaasjeskruid hebben een soortgelijke werking.
Door het verzachtend effekt van haver op de slijmvliezen is de plant ook te gebruiken bij diarree.

Haver als sedativum (kalmerend middel)
Behalve als waardevol voedingsmiddel is haver ook bekend vanwege zijn werking op het zenuwstelsel. Alcoholische extracten uit de verse, bloeiende plant staan al lang bekend als mild kalmeringsmiddel. Als zodanig wordt het voorgeschreven bij sla­peloosheid, nerveuze hartkloppingen, ver­minderd concentratievermogen en neuras­thenie (nerveuze uitputting o.a. gepaard gaande met slapeloosheid en prikkelbaarheid).
Als kalmeringsmiddel kan Avena sativa gecombineerd worden met bijvoorbeeld citroenmelisse, hop, passiebloem. In 1971, wel al lang geleden, verscheen een bericht dat de toe­passing beschrijft van haver bij opiumverslaafden. Met name in India is geëxperi­menteerd op dit gebied, waarbij men met afkooksels van de vruchtjes opmerkelijke resultaten verkreeg. De resultaten van dit onderzoek hebben aanleiding gegeven om het sedatieve effekt in dubbelblind onderzoeken na te gaan bij nicotineverslaving. Ook hier waren de uitkomsten positief. Dus rokers, op naar de haver.

Haver als kiezelzuurplant
Door het gehalte aan kiezelzuur, vooral in het haverstro, wordt de plant toegepast bij huidaandoeningen. Haverstrobaden waren in de volksgeneeskunde zeer populair en vooral Kneipp maakte er veelvuldig gebruik van bij bindweefselzwakte, eczeem, reumatische aandoeningen e.a. Ook gebruikte hij de thee bij reuma en jicht. Recente onderzoeken hebben aange­toond dat deze thee in staat is de urinezuurspiegel in het bloed te doen dalen. Dezelfde onderzoeken hebben eveneens aangetoond dat er een verhoogde diurèse (vochtuitscheiding via de nieren) bereikt wordt. Inhoudsstoffen als saponinen en flavonen zouden hiervoor verantwoordelijk zijn.
Tevens heeft men ontdekt dat de oplosbare kiezelzuren in de urine de kristallisatie van andere urinebestanddelen kunnen verhin­deren, waardoor een preventieve werking ten aanzien van nierstenen ontstaat.

Haver als cholesterolverlager
De meeste recente ontdekking en gebruikt van haver en haverzemelen heeft te maken met de cholesterolverlagende werking. Niet te verwonderen, veel ballaststoffen in granen beïnvloeden het cholesterol, bij haver komen daar nog de slijmstoffen bij, waardoor havermout, havervlokkenpap, muesli met havervlokken of haverbrood een efficiënte en aangename bijdrage kan leveren aan het verlagen van het bloedcholesterol.

Tenslotte
Het onderzoek naar haver gaat onverminderd verder, maar nu al kan geconcludeerd worden dat de haver een zeer vooraanstaande plaats kan innemen, zowel in de voeding als in de fytotherapie.

Voor verder onderzoek naar haver
J Pharm Pharmacol. 1975 Feb;27(2):92-8. The pharmacology of Avena sativa. Connor J, Connor T, Marshall PB, Reid A, Turnbull MJ.
Med J Aust. 1974 Aug 24;2(8):306-7. Letter: Treatment of nicotine addiction with Avena sativa. Gabrynowicz JW.
Wolever TM, Gibbs AL, Brand-Miller J, et al. Bioactive oat β-glucan reduces LDL cholesterol in Caucasians and non-Caucasians. [Journal Article, Multicenter Study, Randomized Controlled Trial, Research Support, Non-U.S. Gov't] Nutr J 2011.:130.