Bewondering heb ik wel voor al die onkruiden, die zich ondanks de bestrijding door de mens toch kunnen handhaven in de natuur. Klein kruiskruid is zo'n onooglijk plantje dat zelfs nu in december nog kan bloeien en zaad vormen. Vroeger werd de plant zelfs gewaardeerd als medicijn. Opeten zou ik het nu niet te veel meer doen, want niet echt smakelijk en daarenboven bevat het ook nog alcaloïden die de lever kunnen beschadigen.De geslachtsnaam Senecio is afkomstig van het Latijnse senex: grijsaard! Wat verwijst naar het overdadig en grijs zaadpluis dat verschijnt direct na de magere bloei. Of zoals Fuchsius het in oud-Nederlands al zei: “een graw oft wit wolleken/ dat is ees oudts mans graw oft grijs hayr ghelijck”.
De soortnaam - vulgaris - betekent “gewoon”. Het is een algemeen voorkomend plantje, dat overal opkomt: op net omgewerkte akkers en tuingronden, op composthopen en akkerland. Het is een lastige gast; elk jaar ontstaan er meerdere generaties, het blijft aan de gang en als je het weg wilt, blijf je zelf ook aan de gang…. En juist daarom heb ik een grote bewondering voor deze gewone grijsaard.
De Nederlandse naam kruiskruid zou te maken hebben met de kruisgewijze bladstand. Maar deze mening vindt niet veel bijval. Eerder denkt men dat de naam ontstaan is uit een gehoorfout. Het Duitse Kreuzkraut zou op dezelfde manier ontstaan zijn: uit Greiskraut. Bij Heukels werd ooit over grijskruid gesproken en dit is waarschijnlijk ook een vertaling uit het Duits. Deze verbastering moet uit de vroege middeleeuwen dateren, want al in de elfde eeuw kom je Kreuzkraut tegen in de Codex Bonnensis.
De naam kruiswortel, op vele plaatsen in ons land gebruikt, vinden we al bij Dodonaeus: “Dit cruyt is hier te lande Grindtcruydt ende Cruyscruyt ende van sommige oock Cruyswortel gheheeten: in Hooch Duytschlant reuzwurtz ende Grindtkraut”.
Ook de naam kanariekruid, komt naast vogeltjeskruid voor: groenvoer voor kooivogels dus. Ook in andere landen. is het een gewaardeerd vogelvoeder, hetgeen blijkt uit de volksnamen Vogelkraut (Duitsland), Canary seed en Chickenweed (Engeland) en Seneçon des oiseaux (Frankrijk). Dit Seneçon houdt natuurlijk verband met de Latijnse naam Senecio. In (Zeeuws-)Vlaanderen en de eilanden ontstonden legio verbasteringen: van sencioen, tot sentse of saense juin en sinksenkruid en zelfs eksuun en ekejuun (Schouwen). In Engeland komen Sencion en Sinsion voor.
Interessant is de volksnaam grindkruid (al bij Dodonaeus: Grindcruyt). Grind was schurft! Dat kon je er dus mee bestrijden. Maar het gebruik van kruiskruid voor dit doel was hier te lande geheel onbekend! Trouwens, duivekervel, knautia en ridderzuring werden met dezelfde naam aangeduid!
Geneeskruid?
Men vertelde dat het sap goed was bij koorts, rillingen en woedeaanvallen (gepaard gaande met een rood opgeblazen hoofd, wat men “dicken Kopf” noemde) en in het algemeen ter afkoeling van gezwollen lichaamsdelen. Het zou ook met het opgezwollen bloemhoofdje te maken kunnen hebben en zo met de sympathie- of signatuurleer om het sap ter genezing van gezwollen ledematen of een gezwollen hoofd te gebruiken. In de oudheid was het echt een gewaardeerd geneeskruid, dat men bij allerlei ziekten en kwalen aanwendde. Het sap en het blad werden als verkoelend middel gebruikt bij ontstekingen en gezwellen. Plinius ziet het haast als universeel middel!
In Waterland sprak men zelfs van heidens wonderkruid. Dit kan een verbastering van wondkruid zijn, maar zou ook ontstaan kunnen zijn omdat het in de oudheid immers als een universeel geneeskruid gold. P. Nylandt schrijft: ‘Voor heete geswellen van het Fondament, ende schamelijcke Leden om de Wonden te heelen, voor Graveel ende Steen. Om de maendt-stonden te verwecken, ende voor Geel-sucht. Voor loopende Oogen. Voor pijn der Mage. Voor pijn in de Lenden en voor Podagra.‘
In Winschoten werd het plantje volgens Van Hall in de vorige eeuw nog als huismiddeltje gebruikt bij stuipen. Het uitgeperste sap van de verse plant werd dan op de polsen van het patiëntje gesmeerd. Ook werd het plantje vroeger wel in de wieg gelegd tegen beheksing van kleine kinderen.
Eetbaar?
Volgens Dodonaeus is de plant wel eetbaar! Hij schrijft: ‘Cleyn Cruyscruyt wort hier in Nederlant met ander cruyden ghelijck salaet met olie en Edick (azijn) in de wintersche maenden gegeten: ende en is geen quade/ onliefflicke oft ongesonde spijse.’
Aan dit laatste twijfelt men nu echter sterk! Bij Gerhard Leibold lees je: kruiskruid bevat stoffen, die bij hoge dosering giftig zijn voor de lever... Volgens hem is de juiste dosis gezond voor de lever en helpt het kruid ook bij menstruatieklachten... Het plantje bevat inderdaad pyrrolizidine alcaloïden, die lang ingenomen levercellen kunnen beschadigen. Af en toe een beetje eten is niet gevaarlijk, maar smakelijk is het zeker niet.
