Zeldzaam zijn ze niet. De stevige, houtige tonderzwammen in afstervende bomen. Ook in Hoegaarden tijdens onze wild kruidenweekend komen we de tonderzwammen tegen.
Tonderzwam of Fomes fomentarius (L. ex Fr.) Kickx. Echter Zunderschwamm, Amadouvier, Hoof Fungus or Tinder Bracket. De Latijnse en Nederlandse naam geeft al weer waar de zwam voor gebruikt werd. Fomes, is materiaal om vuur te maken, wat we ook nog eens terug vinden in fomentarius. Tondel of tonder, tinder bracket (Engels) en Zunderschwamm (Duits) en Amadouvier (Frans) verwijzen ook naar het gebruik als voorhistorische aansteker.
Geschiedenis van tonderzwam als 'industrieel' product.
Deze stevige zwam is, zeker in de 18de en 19de eeuw, een soort industrieel product avant la lettre geweest. Het bruine vlees werd niet alleen voor de bereiding van tondels gebruikt maar ook als bloedstelpend verbandmiddel. Het was dan ook opgenomen in de apothekersboeken als ‘Fungus Chirurgorum’ dus chirurgische zwam. Van schijfjes Fomes produceerde men ook een soort juchtleer, waar handschoenen en wondlappen van gemaakt werden. De bewerkte vezel diende ook om lichte, warme mutsjes te fabriceren. In Hongarije en omstreken worden waarschijnlijk nog steeds hoedjes gemaakt van de tonderzwam. Het was en is nog steeds een materiaal dat tezelfdertijd stevig en zacht is, maar dat natuurlijk niet in grote hoeveelheden geproduceerd kan worden en natuurlijk ook weer door synthetische materialen vervangen werd.
Het belang van de tonderzwam in vroeger tijden word goed geïllustreerd door een artikel in het mycologisch tijdschrift ‘Fungus’ geschreven door Schweers in 1939 over het belang van de tondelzwam voor de komst van de lucifer. De titel luidde ‘De tondelzwam, eens weldoenster der menschheid'. De voor ons nu wat dramatische titel geeft wel aan hoe belangrijk sommige paddenstoelen en planten geweest zijn als gebruiksvoorwerp voor de mensen. In de Voor-Plastictijd zal ik dat maar noemen.
Deze stevige zwam is, zeker in de 18de en 19de eeuw, een soort industrieel product avant la lettre geweest. Het bruine vlees werd niet alleen voor de bereiding van tondels gebruikt maar ook als bloedstelpend verbandmiddel. Het was dan ook opgenomen in de apothekersboeken als ‘Fungus Chirurgorum’ dus chirurgische zwam. Van schijfjes Fomes produceerde men ook een soort juchtleer, waar handschoenen en wondlappen van gemaakt werden. De bewerkte vezel diende ook om lichte, warme mutsjes te fabriceren. In Hongarije en omstreken worden waarschijnlijk nog steeds hoedjes gemaakt van de tonderzwam. Het was en is nog steeds een materiaal dat tezelfdertijd stevig en zacht is, maar dat natuurlijk niet in grote hoeveelheden geproduceerd kan worden en natuurlijk ook weer door synthetische materialen vervangen werd.
Het belang van de tonderzwam in vroeger tijden word goed geïllustreerd door een artikel in het mycologisch tijdschrift ‘Fungus’ geschreven door Schweers in 1939 over het belang van de tondelzwam voor de komst van de lucifer. De titel luidde ‘De tondelzwam, eens weldoenster der menschheid'. De voor ons nu wat dramatische titel geeft wel aan hoe belangrijk sommige paddenstoelen en planten geweest zijn als gebruiksvoorwerp voor de mensen. In de Voor-Plastictijd zal ik dat maar noemen.
Wondbedekking
Tondel maken
"Snijd het buitenste harde en taaije gedeelte van deeze swammen af, en deelt ze in dunne stukken; legt ze vervolgens enige dagen te weeken in een loog van asch, en kookt ze daar na helder in die loog; gekookt en wel gedroogt zijnde, klopt ze ter deegen met een houten hamer, zo zal ze heel zagt worden, en een stukje daarvan door een vonk van't vuurslag terstond vuur vatten; Anderen kooken ze in een loog van salpeter; en nog anderen in pisse, het welk goed is; het koomt 'er maar hoofdzakelijk op aan, dat de swam door kooking en klopping wel zagt gemaakt zij; Deze bereide swam heeft doorgaans een bruinagtige koleur, en is heel zagt."
Toekomst van tondelzwam als medicijn: diabetis en reuma
Als wondmiddel of tondel zullen we in de toekomst de Fomes fomentarius waarschijnlijk niet meer gebruiken, behalve door en voor overlevers in de natuur of mogelijk bij een totale vernietiging van onze moderne plasticbeschaving. Maar voor het gebruik als medicijn of voor de ontdekking van nieuwe moleculen, is ook nu weer gebleken dat planten en paddenstoelen een onmetelijke goudmijn kunnen zijn. Uit recent wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat een waterig extract van Fomes een invloed heeft op de vetzuur- en suikerstofwisseling in het bloed en waarschijnlijk vooral diabetici kan helpen om de bloedsuikerspiegel en het cholesterolgehalte te reguleren. Een alcoholisch extract heeft dan weer een anti-inflammatoire en pijnstillende werking, dus te gebruiken bij reumatische klachten, maar ook bij bursitis en andere gewrichtsontstekingen krijg je een sneller herstel.
Mogelijk kunnen we in de nabije toekomst weer gebruik maken van deze kennis uit de natuur. Planten en paddenstoelen zijn nu eenmaal, ook als chemisch fabriekje, al eeuwen bezig om stoffen aan te maken, die we nog niet kennen en waar wetenschappers en wij allemaal nog plezier kunnen aan beleven.
Fomes fomentarius / Amnadou / Tinder bracket
The earliest example of humans using F. fomentarius comes from Ötzi, “The Iceman,” whose mummified body was found in the Alps in 1991. Researchers determined Ötzi lived over 5,300 years ago during the Copper Age, which was long before construction began on any Egyptian pyramids. When he died, Ötzi was carrying two mushrooms, one of which was the Tinder Polypore. The pieces he had were likely used to help start fires, a practice that continues to this day.
The name Fomes fomentarius translates to “tinder used for tinder” and one of the common names of the mushroom is “the Tinder Muhshroom”; clearly, one of the mushroom’s most significant uses has something to do with fire. In fact, the processed mushroom is extremely good at catching sparks. Once processed, pieces of the Tinder Mushroom can easily catch very small sparks and smolder at a high temperature for a long time (large pieces can smolder for hours). This makes the mushroom the perfect aid for starting fires.
Before the mushroom is used, it must be processed into ‘amadou.’ Amadou is a general term for the various types of felt-like substances obtained by processing F. fomentarius. Sometimes, people use ‘amadou’ to refer to the unprocessed mushroom, but that usage is less common. Although amadou is traditionally prepared from F. fomentarius, some other conks will also work. These alternatives, however, are not very well recorded and are less reliable.
The simplest way to make amadou for catching a spark is to cut the fibrous flesh out of the mushroom and fluff it up a bit. Since the outside of the mushroom is so hard, you will need a sharp serrated knife or a saw to get started. Then, just remove some strips of the fibrous layer and scrape their surfaces with a knife to fluff them up a bit. If the mushroom is too hard to cut, you can try soaking it in water for a while to soften the outer layer.
Another method exists that takes longer but improves the amadou’s spark-catching ability. As in the previous method, you first remove the fibrous layer. Then, you boil that layer for a day or two. After that, you beat the amadou with a wooden mallet to tease apart the fibers. You continue boiling and beating the amadou until it is soft enough or thin enough for your liking. Then, you let it dry while working it in your hands to make sure it doesn’t stiffen up. The result should be a velvety soft, felt-like fabric. Finally, the amadou can be treated with a nitrogen-rich substance like saltpeter or urine. This last step ensures the amadou can catch even the smallest and coldest sparks.
Amadou prepared by the longer method but without adding extra nitrogen has a variety of other uses. Fly fishermen use it to dry out used dry flies (dry flies are supposed to float on top of the water, which is hard to do if they get too wet). The amadou is moistened slightly to prevent it from breaking and the fly is gently pressed to the amadou, which absorbs water extremely quickly. In central Europe, the amadou is sometimes used to make hats. The process is essentially the same, except amadou from multiple mushrooms is pounded into a single flat sheet before being molded into a hat shape. Amadou was also used by surgeons and barbers to stop bleeding, which I assume is also related to its absorptive properties. Dentists also used amadou to dry off teeth (this was before all the nifty tools dentists use today were invented). Additionally, amadou was used by entomologists to mount insect specimens, which probably helped keep the collections free from moisture. Sometimes, it was also used in pincushions to help dry the pins and prevent rust. In one of the earliest records of the mushroom’s use, Hippocrates noted that it was used to cauterize wounds.
Referenties
- Kalitukha L., Sari M. Fascinating vital mushrooms. Tinder fungus (Fomes fomentarius (L.) Fr.) as a dietary supplement. Int. J. Res. Stud. Sci. Eng. Tech. 2019;6:1–9. [Google Scholar]
- Seniuk O.F., Gorovoj L.F., Beketova G.V., Savichuk H.O., Rytik P.G., Kucherov I.I., Prilutskay A.B., Prilutsky A.I. Anti-infective properties of the melanin-glucan complex obtained from medicinal tinder bracket mushroom, Fomes fomentarius (L.: Fr.) Fr. (Aphyllophoromycetideae) Int. J. Med. Mushrooms. 2011;13:7–18. doi: 10.1615/IntJMedMushr.v13.i1.20. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
- https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0926669015304702
