woensdag, oktober 23, 2019

Heemst en andere wortels

Valeriaan, heemst, kalmoes
Voor ik morgen weer naar Belgie vertrek om mijn 32ste opleiding herborist op te starten, heb ik vandaag nog wat planten verzameld om in het weekend als demonstratiemateriaal te gebruiken. Geurige rozemarijn en salie, venkelzaden en wortels van valeriaan en heemst. 

De heemst, marshmallow in het Engels, of Althaea offïcinalis in het Latijn. Deze plant word in de geneeskunde al lang gebruikt vanwege zijn verzachtende slijmstoffen. In Frankrijk werden de gedroog­de wortels, Hochets de Guimauve, door de drogisten en apothekers verkocht om baby's te helpen bij het doorkomen van de tandjes. De wortels zijn hard en vezelig genoeg om er een baby op te laten bijten en worden langzaam zacht naarmate de slijmstoffen vrijkomen. Daarbij zijn ze ietwat zoet van smaak. De wortel heeft nog als extra voordeel dat hij een licht kalmerende invloed heeft op het maagvlies.

Heemstwortels zijn qua vorm en smaak als het ware voor dit doel geschapen zijn. Ze lijken op dunne, bleekgele peentjes en kunnen worden vastgehouden en besabbeld als een fopspeen. De plant met fluweelachtige grijze bladeren en dito roze bloemen, groeit op vochtige plaatsen aan de zeekant, maar is ondertussen zeer zeldzaam geworden. Volgens de Engelsen omdat hij vroeger te veel werd geoogst en verkocht door duistere 'apothekers' uit Londen als onfeilbaar papmiddel voor schade aan praktisch alle menselijke weefsels. Culpepper noemt bijvoorbeeld 'hijgen, kinkhoest, zwellingen, spierpijn, bloedige ontlasting... scherpe gistende lichaamsvochten... rupturen, krampen en stuipen van de zenuwen... de belastingen in de keel die algemeen bekend staan als koningsziekte, van die knobbeltjes die achter de oren opzwellen en ontstekingen en zwellingen in de borst van vrouwen'. Allemaal kwalen waar heemst voor gebruikt werd.

Het woord ‘Heemst’ en ‘Althaea’
Een etymologische verklaring voor het woord ‘Heemst’ lijkt er vreemd genoeg niet te zijn. Wel zou ook Hemst, Himst en Hoemst gebruikt geweest zijn. Daarentegen zijn er heel wat verklaringen voor de oude benaming ‘Witte malve’ of ‘Malassoo’, wat ‘week maken’ betekent. De officiële naam ‘Althaea’ was reeds bij Dioscorides bekend en is afgeleid van het Griekse ‘althaino’ (helen of genezen). Zoals bij vele andere planten speelt de geneeskracht een rol in de naamgeving. Bij Heemst vinden we dit ook terug in een aantal volkse benamingen zoals ‘Tandwortel’ en ‘Witte pappel’. De Duitse naam ‘Weispappel’ lezen we reeds bij Konrad van Megenberg (± 1250) en ‘Sammetpapel’ bij Cordus in zijn ‘Botanologicon’ uit 1534 en is terug te voeren tot het gebruik als papje bij abcessen.

Slijmplanten met hun vliesvorming op de huid zijn altijd als verzachtend, kalmerend en beschermend omschreven. Sterke verhalen hierover vinden we terug bij de Romeinse cultuurhistoricus M. Terrentius Varro (116 - 27 v. Chr.) die beschrijft hoe de priesteressen van Apollo over gloeiende kolen liepen met heemstzalf aan hun voeten. Iets gelijkaardigs vinden we ook bij de bekende Albertus Magnus. Hij vertelt dat magiërs met ingesmeerde handen allerlei voorwerpen uit het vuur konden halen zonder zich te verbranden.

Voor moderne magiërs, nep psychologen en andere mensenmanipulators volgt hier een Frans recept om vuurvast te worden: Heemstsap, vers eiwit, zaad van vlokruid (Plantago psyllium), fijngestampte kalk en mieriksap mengen; de handen hiermee insmeren, laten opdrogen en dan een tweede laag aanbrengen. Wanneer dit opgedroogd is, kan men met deze handen gloeiend ijzer dragen zonder zich te verbranden.

Uitproberen is natuurlijk op eigen risico!

zondag, oktober 20, 2019

Huelgoat, het meer en koninginnekruid


Het terras van ´La Grotte´
Zondagse boodschappen doen in mijn Bretoens stadje Huelgoat en zoals gewoonlijk ook even gestopt bij de sprookjesnatuur van ´Le chaos´. Het rustige water van het meer dat zich plots tussen granieten rotsen door in ´le trou du diable´ stort. Van uit het Tiercécafé ´La Grotte´, genietend van een kleintje koffie, heb ik een mooi zicht op dat kolkend waterspektakel.

De eiken bij het begin van het woud beginnen hun bruin blad te verliezen, gestreepte leeuwenbek en uitgebloeid koninginnekruid laven zich aan het opstuivende water en terwijl alle planten langzaam aftakelen gaat navelkruid juist nu nieuw, fris blad vormen. Ieder plantje, boom en mens zijn eigen ritme, zo is het goed, zo zou het altijd mogen zijn.

Uitgebloeid koninginnekruid bij Huelgoat
Over koninginnekruid.
Een plant met blauw bloed. Het koninginnekruid, ook wel bekend onder de naam leverkruid. Geen zeldzame plant, want overdadig groeiend langs voedselrijke beekjes overal ten lande. Ook geen plant die we nog veel gebruiken, maar wel een vaste plant met een oude reputatie. Dus toch de moeite waard.

De oorsprong van de naam moeten we in Duitsland zoeken. En dan stuiten we al gelijk op een kleine vergissing, want het koninginnekruid blijkt niets met een koningin van doen te hebben, maar wel met een keizerin. Om precies te zijn keizerin Cunegonda, de echtgenote van Hendrik de Heilige. Omdat zij een klooster stichtte werd zij na haar dood, zo omstreeks 1030, heilig verklaard. Dat kon blijkbaar niet verhinderen dat taalbarbaren Cunegonda, Kunigunde verbasterden tot 'Königin', dat wij weer braaf in koningin vertaalden. In de apothekersboeken werd het Herba Sanctae Kunigundae genoemd.

Latere kruidkundigen gebruikten aftreksels van de bloemen en de bladeren als middel tegen hysterie, lever-, milt- en galblaasontstekingen. In grotere hoeveelheden werkte het als een braakmiddel. Het meest bekend was de plant als levermiddel, vandaar leverkruid. Dit is ook een vorm van signatuurleer, de bloemen hebben namelijk de kleur van de lever en met nog meer fantasie ook de vorm van een lever. We gebruiken de Eupatorium nu nauwelijks nog, ook al omdat er, o vreemd lot, leverbeschadigende pyrrolizidine-alcaloïden in ontdekt zijn. Aan de andere kant, leverdrainerende planten gebruiken als antigifmiddel lijkt mij de logica zelf, onze Mariadistel is daar een mooi voorbeeld van.

De soortnaam ‘cannabinum’ is afkomstig van Cannabis, spijtig genoeg verwijst het alleen maar naar de gelijkaardige vorm van het blad en niet naar een hallucinerende werking. Een oude Duitse naam is ook ‘Wasserhanf’ dus waterhennep, omdat hij vooral op vochtige plaatsen groeit.

Ook de naam Boeltjeskruid, bij Dodonaeus Boelkenscruydt, spreekt tot de verbeelding. Boelen, boeleren zou zo iets betekenen als vrijen, de plant werd vroeger als minnedrank gebruikt. Rond 1500 spreken Gesner en Brunswijck over Mannskraft en ook Mannsliebe wijst in dezelfde richting. Vroeger mengden de vrouwen de jonge blaadjes door de sla om die als liefdesmiddel te gebruiken

Dodoens over de plant. 
Boelkens cruyt manneken/ in water oft wijn ghesoden/ es goet ende seer sonderlinghe teghen oude verstoptheyt der leveren/ ende der milten/ ende tgheneest die oude ende verouderde derdedaechse cortsen in dijer manieren inghenomen.
Dit selve cruyt ghesoden ende ghedroncken/ gheneest oock die quetsuren ende wonden/ ende es een seer goet wondecruyt/ ghenesende alle inwendighe ende uutwendighe wonden ende quetsuren.
Dat Boelkens cruyt wijfken es van ghelijcken werckinghe/ ende wordt noch boven dat andere tot den wonden drancken ghepresen.


maandag, oktober 14, 2019

Ajuin, oude en nieuwe recepten.

Wat is het verschil tussen voeding en medicijn, als uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de gewone ui, met zijn deftige naam Allium cepa, stoffen bevat zoals cepaënen en zwiebelanen, die een anti-inflammatoire en anti-astmatische werking bezitten. Dus een gewone groente met een medicinale werking .

Etymologie en botanie
De wetenschappelijke naam voor de gewone ui is dus Allium cepa L, volgens de binaire nomenclatuur die door Carl von Linné (Species Plantarum, 1753) werd ingevoerd. Het geslacht Allium omvat meer dan 600 soorten en hoort bij de deftige familie van de Lelie-achtigen. In het Hoogduits heette de ui nog Cibolla, waarvan het in bepaalde streken van Duitsland nog gebruikelijke "Bolle" afkomstig is (en onze eigen bloembol dus ook). In de volkstaal van het oude Rome had men nog een andere naam voor de ui, namelijk unio, hetgeen "enkele ui" betekende ter onderscheiding van knoflook dat in meerdere teentjes is verdeeld. Het Engelse "onion" en het Franse "oignon" zijn op deze volksnaam terug te voeren. Knoflook heette bij de Romeinen overigens allium; deze term werd pas veel later gebruikt als de ge slachtsnaam Allium voor alle lookgewassen.

Volkse middelen
In de volksgeneeskunde werd en wordt de ui in de vorm van vers geperst sap of als afkooksel of thee bij verschillende ziekten en klachten zowel inwendig als uitwendig toegepast. Zo wordt bijvoorbeeld het verse perssap gebruikt bij huidaandoeningen, insektensteken, zwellingen, ontstekingen, steenpuisten en zweren als als ontsmettend en rijpingbevorderend middel; galenische zalfbereidingen worden als bactericide en fungicide therapeuticum ingezet bij ontstoken wonden en bij nagelbedontstekingen.

Een oeroude methode van toepassing in de volksgeneeskunde is de volgende: men bakt de ui in de schil in een oven tot ze geheel zacht is. Vervolgens verwijdert men de droge buitenschil; de weke massa wordt tot een papje fijn gedrukt en aangebracht op de aangetaste plek.  En wie kent nog de doorgesneden ajuin naast het bed, die de kwaadaardige bacteriën in de slaapkamer onschadelijk moesten maken?

Inwendig worden zowel sap als afkooksels toegepast als expectorans bij bijvoorbeeld angina, keelontsteking, hoesten en heesheid. Een heel eenvoudige hoestsiroop kun je maken door gelijke delen gesnipperde ui te mengen met suiker en dit 24 uur op kamertemperatuur te laten trekken, dan uitzeven en deze siroop als slijmoplossend hoestdrankje te gebruiken. Best is deze siroop regelmatig vers te bereiden en ook ajuin van goede kwaliteit (scherp en rood) te gebruiken.

De verse ui en haar bereidingen worden ook als spijsverteringsmiddel gebruikt. De milde galdrijvende, laxerende en diuretische werking is hierbij ondersteunend. Tenslotte geldt de ui op grond van haar bloedsuikerverlagende activiteit als een goed aanvulling bij lichte vormen van suikerziekte (ouderdomsdiabetes).

Ui, ouderwets en modern
Deze toepassingsvormen illustreren de betekenis van de ui als "huismiddel" en in de volksgeneeskunde. In de moderne fytotherapie worden het simplex en de daaruit gewonnen extracten toegepast bij
(1) symptomen die het gevolg zijn van arteriosclerose,
(2) hart-circulatieziekten en
(3) astma en klachten betreffende de ademhalingswegen.

Deze toepassingsgebieden zijn wetenschappelijk redelijk goed onderbouwd en de werkzame inhoudsstoffen van de ui grotendeels bekend, waardoor we in staat zijn de werkzame fracties en stoffen uit het ruwe materiaal te extraheren en zo gestandaardiseerde preparaten te verkrijgen.
De nieuwste uitkomsten van fytotherapeutisch onderzoek dienden als basis voor de ontwikkeling van een reukloos, gemakkelijk oplosbaar en goed te ver werken droog extract. Dit extract bevat vooral de polaire werkzame inhoudsstoffen in geconcentreerde vorm, maar mist de kwalijk riekende zwavelverbindingen, die voor het therapeutische effect minder belangrijk lijken te zijn en veel mensen ook afschrikken. Door deze nieuwe bereidingswijzen wordt de ordinaire ajuin een modern medicijn, gestandaardiseerd, goed gedoseerd en gemakkelijk in gebruik. Wat niet wegneemt dat voor de puur natuur kruidenliefhebbers de oude bereidingswijzen, zoals siroop en een doorgesneden ui naast je bed, nog altijd te gebruiken zijn en goede resultaten kunnen geven.

Voor verdere studie
Het wetenschappelijk onderzoek is overdonderend veel, hier enkele titels in verband met de luchtwegen en de bloedvaten:

  • Hubbard GP, Wolffram S, de Vos R, et al. Ingestion of onion soup high in quercetin inhibits plateletaggregation and essential components of the collagen-stimulated platelet activation pathway in man: a pilot study. Br J Nutr 2006 ;96(3):482-488. View Abstract
  • Kaiser P, Youssouf MS, Tasduq SA, et al. Anti-allergic effects of herbal product from Allium cepa (bulb). J Med Food 2009 Apr; 12(2):374-82. The results have shown a promising anti-allergic profile of ALC-02 that could be attributed to its potential antihistaminic, anti-inflammatory, and antioxidant activities


zondag, oktober 13, 2019

Zoethout tegen maagproblemen

zoethoutwortel
jong zoethoutplantje met rups
Een probioticum met een lactobacil en zoethoutextract kan de helicobacterbelasting in de maag verminderen. Dat hebben Zuid-Koreaanse onderzoekers vastgesteld in een studie waaraan 140 vrijwilligers deelnamen. Bovendien verlaagde dit ook chronische ontsteking aan de maag.

De onderzoekers hebben de vermindering in helicobacterbelasting gemeten aan de hand van urease-activiteit. Weefselonderzoek bracht evenwel geen daling in helicobacterdensiteit aan het licht en evenmin was het supplement in staat om helicobacter uit te roeien.

Het probioticum dat deelnemers van deze studie dagelijks namen, bevatte Lactobacillus paracasei HP7 (1 miljoen CFU/ml), waaraan 100 mg zoethoutextract was toegevoegd. Probiotische stammen zouden weerwerk bieden tegen helicobacteriën door de maagslijmvlies te verstevigen en kolonisatie en vestiging van helicobacter aan de maagwand te verhinderen. L. paracasei is een goede producent van melkzuur en heeft mogelijk daarom een sterkere werking tegen helicobacter dan andere lactobacillen.

Zoethout, een traditionele remedie tegen maagzweren.
Een van de belangrijkste toepassingen zowel in de Oudheid als in onze tijd is zijn gebruik bij maagzweren. Dioscorides vermelde reeds het gebruik bij maagzuur. In 1946 introduceerde de Nederlandse apotheker Revers het extract van Glycyrrhiza tegen maagzweren. Niet lang daarna werd het voornaamste werkzame bestanddeel glycyrrhetinezuur ontdekt. Vandaag word het gebruik van zoethout bij maagzweren steeds verder wetenschappelijk onderbouwd door de ontdekking van Helicobacter pylori, de veroorzaker van maagulcus.

Maagzweerbacterie
Tot nu toe verklaarde men de werking van zoethout bij maagzweren vooral door zijn beschermende werking op het maagslijmvlies en de invloed van glycyrrhizinezuur op de prostaglandinestofwisseling. Met de ontdekking van de Helicobacter pylori vroeg men zich af of zoethout mogelijk remmende werking heeft op die maagzweerbacterie. Daarom werd glycyrrhizinezuur en aanverwanten dan ook onderzocht in het Instituut voor medische microbiologie in Kiel. Men kon vastellen dat voornamelijk het glycyrrhetinezuur een sterke bactericide werking heeft op de Helicobacterbacteriën, en ook op de bacteriën, die resistent waren tegen sommige antibiotica.

Gebruik bij maagzweren
De gedroogde en ontschorste wortel bevat 7 tot 10% glycyrrhizine. Deze stof smaakt 50 maal zoeter dan suiker. Je kan bij maagzweer, 2 daags tot 50 gr zoethoutpoeder op eten of preventief zoethoutwortel gebruiken.

Referentie(s)
Yoon JY, Cha JM, Hong SS et al. Fermented milk containing Lactobacillus paracasei and Glycyrrhiza glabra has a beneficial effect in patients with Helicobacter pylori infection: A randomized, double-blind, placebo-controlled study. Medicine (Baltimore). 2019 Aug;98(35):e16601

woensdag, oktober 09, 2019

Bernagie geeft couragie

Niet dat het nu bernagiebloeitijd is, toch proberen in mijn Bretoense tuin de laatste hemelsblauwe bernagiebloemen de grauwe sombere regenwolken te verdrijven. Bernagie geeft couragie.

Al in de Romeinse tijd zei men van bernagie dat het de melancholie verdreef zelfs wanneer het op de grond werd gestrooid. 'lila ego borago gaudi semper ago', of zoals dat in de zestiende eeuw werd gezegd: 'ick die men noemt bernagie, gheef 't hert altijdt coragie'. Johan van Beverwijck haalde dit ook aan in zijn werk en schreef: 'en verweckt Blijschap des herten'. 'Bernagye ende Buglosse (ossetong) zijn goet voor de gene, die Flauw werden, verheugen de Swaarmoedige, en verquicken die uyt een langdurige sieckten komen'.

Ook Dodoens verwijst naar de verfrissende, opwekkende en ontspannende werking. Van desen cruyde/ en van zijnen bloemen schrijftmen/ dat zy in wijn gheleyt/ ende daer af ghedroncken/ den mensche vrolijck ende blijde maecken/ende alle droefheyt/ swaermoedicheyt/ ende melancholie verdrijven. Al houdt hij wel een slag onder de arm door dat 'schrijft men'. Toch is juist deze ontspannende werking van Borago de laatste jaren wat wetenschappelijk onderbouwd. Dioscorides en Dodoens waren ook niet gek!
De meest gebruikte naam is nu wel 'komkommerkruid', volgens sommigen omwille van de vorm van het zaad, maar meer waarschijnlijk om de koele, frisse smaak. In het Duits zegt men 'Gurkenkraut'. De blaadjes en de bloemen kunnen in de sla verwerkt worden.

Wat ook opvallend is, zijn de mooie bloemen die ietwat naar beneden hangen. Deze gekrulde bloemstengels, die men botanisch schichten noemt, zijn typisch voor de familie van de Ruwbladigen. In Vlaanderen werd de bernagie dan ook 'beschaamd meisje' genoemd.

In 1681 beschreef men een middel tegen de 'lammigheit, endie de spraak verloren hebben'. Men moest een handvol bernagie en guldenroede nemen, die in melk koken, een scheut oud bier toevoegen en daar een vol glas nuchter vandrinken. Tegen lammigheit en tegen melancholie wordt het nu niet meer gebruikt. Het is zelfs zo dat de plant de laatste jaren eerder negatief in het nieuws kwam, omdat het zoals vele andere ruwbladigen pyrrolizidine-alcaloïden bevat, stoffen die na langdurig gebruik de levercellen kunnen beschadigen.
Positief is dan weer dat de vette olie uit de zaden veel gammalinoleenzuur (GLA) bevat. Deze olie wordt zowel tegen eczeem, overgangsklachten, allergie en reuma gebruikt en bevat weinig of geen alkaloïden. Bernagie is zo, op een hele andere manier, aan een nieuw geneeskrachtig leven begonnen.

dinsdag, oktober 08, 2019

Migraine, natuurlijk bekeken

Moederkruid
Moederkruid / Tanacetum parthenium
Migraine, heftige hoofdpijn die aanvalsgewijs optreedt en meestal aan één kant van het hoofd voorkomt. De hoofdpijn kan van enkele uren tot enkele dagen duren en gaat meestal gepaard met misselijkheid. Ook een overgevoeligheid voor licht en geluid komt veel voor.

Oorzaken
Hierbij moeten we onderscheid maken tussen oorzaken, die aan de basis liggen van het probleem, en triggers, die de aanvallen uitlokken, maar eigenlijk zelden de eigenlijke oorzaak zijn.
  • Naast een erfelijke factor, spelen leefstijl, stress en psychische belasting, voeding en milieubelasting een belangrijke rol: op enkele decennia is de incidentie van migraine verdrievoudigd! 
  • Zowel endogene als exogene ontstekingsfactoren: gezien het basismechanisme een neurogene inflammatie is, zal ook het basaal ontstekingsniveau een belangrijke rol spelen.
  • Maag en darmwerking, vooral darmflora, leverwerking (ontgifting) zijn mogelijke oorzaken van migraine.
  • Ook hormonale factoren hebben een grote invloed
Triggers niet de oorzaak van migraine
De gangbare mening dat een migrainepatiënt enkel triggers dient te mijden, maar verder kerngezond is, lijkt mij verkeerd. Integendeel, het is meestal zo dat de meeste migrainepatiënten lijden aan andere ziektebeelden, en dat de migraineaanvallen eerder een teken van overbelasting zijn. Een op latere leeftijd plots optredende migraine is zeker een indicatie voor een verslechterde cardiovasculaire toestand en er zijn aanwijzingen dat er een verband is tussen angst en depressieve persoonlijkheidskenmerken en het risico op migraine.
Om migraine te voorkomen is het vooral belangrijk de ontvankelijkheid ervoor te verminderen: zorgen voor een goede basisgezondheid en (hormonale) evenwichten, en daarnaast risicofactoren vermijden. 

De beste geneeskrachtige planten bij migraine
  • Tanacetum parthenium / Moederkruid
  • Zingeber / Gember
  • Cannabis sativa / Hennep
  • Petasites hybridus / Groot hoefblad
  • Mentha piperita / Pepermunt (etherische olie)
  • Lavandula / Lavendel (etherische olie)
  • Leverplanten: Taraxacum, Cynara, Silybum

Over moederkruid, meest gebruikte plant bij migraine.
Het blad van de plant is ontstekingswerend (anti-inflammatoir) en pijnstillend door remming van ontstekingsmediatoren zoals prostaglandinen (PGE2) en thromboxanen, min of meer te vergelijken met de werking van aspirine
Het bladextract remt ook de allergiestoffen zoals histamine en serotonine, ook de afscheiding van serotonine uit humane bloedplaatjes wordt geremd, wat ook een rol kan spelen bij migraine,
De lichaamseigen stof tromboxane A2, die de arteriële vaatwanden samentrekt, wordt door moederkruid (parthenolide) geremd, waardoor de bloedvaten ontspannen (krampwerend op de bloedvaten). Allemaal farmacologische werkingen die een wetenschappelijke verklaring geven voor het gebruik van moederkruid bij migraine.

Bronnen en referenties
  • Cady RK, Schreiber CP, Beach ME, Hart CC. Gelstat Migraine® (sublingually administered feverfew and ginger compound) for acute treatment of migraine when administered during the mild pain phase. Med Sci Monit. September 2005;11(9):PI65-PI69.
  • Aegidius K, Zwart JA, Hagen K, Schei B, Stovner LJ: Oral contraceptives and increased headache prevalence - The Head-HUNT Study, Neurology 2006;66:349-353
  • Becker WJ. Migraine and oral contraceptives. Can J Neurol Sci. 1997 Feb;24(1):16-21.
  • https://sites.google.com/site/kruidwis/fytotherapie/migraine
  • https://sites.google.com/site/kruidwis/kruiden-a/tanacetum-parthenium

zondag, oktober 06, 2019

Klimop als medicijn.

Als de bomen hun bladeren verliezen, valt het glimmend groen blad van de klimop des te meer op. Klimop is een geneeskrachtige plant maar wel ene met gebruiksaanwijzingen. Klimop bevat inhoudsstoffen die een gunstige of juist een nadelige werking kunnen hebben in of op het menselijk lichaam.

Jonge uitlopers en gedroogd blad werden al in het oude Egypte en Griekenland toegepast tegen hoofdpijn. Bladextracten waren slijmoplossend, zweetafdrijvend en koortsdrukkend en er werden ook magische krachten aan toegeschreven. Het zou bij uitwendig gebruik helpen bij builen en blauwe plekken. Dit sluit aan bij het hedendaagse volksgebruik van klimop in de wondverzorging als omslag bij brandwonden en zweren.


Tegenwoordig gaat het in de fytotherapie vooral om het gebruik van droogextracten die worden toegepast bij hoest als gevolg van longproblemen. Het extract heeft een antiseptische, mucolytische (slijmoplossende) en ontstekingsremmende werking die waarschijnlijk berust op de aanwezigheid van saponinen, met name alfa-hederine in het blad. Daarnaast wordt het inwendig gebruikt als pijnstiller tegen krampen.

Naast positieve eigenschappen kan het gebruik van klimop ook negatieve effecten hebben. Bij een te hoge concentratie van in de plant aanwezige saponin-glycosiden (waarvan de belangrijkste alfa-hederin, hederasaponin C en hederasaponin D zijn) zal er bij inname sprake zijn van vergiftigingsverschijnselen. Vooral bladeren en bessen bevatten genoemde stoffen. Het eten van grote hoeveelheden bessen leidt daarbij tot braken, diarree, koorts en stuipen. De bessen zijn erg bitter en nodigen niet uit tot consumptie. Het eten van bladeren kan leiden tot krampen. Contact met het plantensap uit de bladeren – bijvoorbeeld bij snoeiwerkzaamheden – kan leiden tot dermatitis; hiervoor wordt de stof falcarinol verantwoordelijk gehouden.

Hedendaags medicinaal gebruik
De toepassing bij luchtwegproblemen met diverse triterpeensaponinen als belangrijkste actieve componenten, kwam in die loop van de 20ste eeuw steeds meer centraal te staan. Enerzijds werd er altijd van uitgegaan dat de saponinen een lichte keelirritatie opwekken die reflexmatig het ophoesten bevordert. Anderzijds werden er spasmolytische en bronchodilaterende effecten van het extract bij astmapatiënten vastgesteld. Die effecten bleken bij nader onderzoek afkomstig van de saponinen maar flavonolderivaten bleken ook bij te dragen aan het spasmolytisch effect.

In 2008 werd een ander werkingsmechanisme gesuggereerd en dit werd door in-vitro-onderzoek bevestigd: alfa-hederin in H. helix heeft beta-2-adrenerge* mimetische activiteit. Deze stof liet in vivo bij ratten ook nog een sterk leverbeschermende werking zien (tegen cadmiumvergiftiging). Daarnaast werken de verschillende saponinen mucolytisch en antibacterieel, onder andere tegen meticilline-resistente Staphylococcus aureus. In 2011 publiceerde de European Medicines Agency (EMA) haar monografie over klimopblad [7]. Het assessment report vermeldt dat klimop in zeer veel Europese landen op dat moment al een geneesmiddelenstatus heeft. Met name bij luchtwegaandoeningen bij kinderen (zoals astma en kinkhoest) wordt het veel gebruikt. Toch vermeldt de EMA als indicatie slechts natte hoest (well established use) en voor traditioneel gebruik: hoest bij verkoudheid. Omdat het om een tamelijk toxische plant gaat waarbij de dagdosering laag is – overeenkomend met 0,25-0,4 gram gedroogd blad per dag – zijn gestandaardiseerde bereidingen met bijvoorbeeld een droogextract de enige optie.

*β 2 ( beta 2 ) adrenerge receptor agonisten , ook wel adrenerge β 2 receptor agonisten , zijn een klasse van geneesmiddelen die inwerken op de β 2 adrenerge receptor . Net als andere β-adrenerge agonisten , veroorzaken ze de spieren soepel ontspanning. β 2 effecten adrenergische agonisten op gladde spieren veroorzaakt dilatatie van bronchiale passages , vasodilatatie in spieren en lever , ontspanning van de baarmoeder spieren en afgifte van insuline . Ze worden voornamelijk gebruikt voor de behandeling van astma en andere pulmonale aandoeningen, zoals COPD .

Referenties
  • De Cleene M, Lejeune MC. Compendium van rituele planten in Europa. Mens en Kultuur, Gent, 1999.
  • European Medicines Agency. Community herbal monograph on Hedera helix L., folium. 2011
  • Holzinger F, Chenot JF. Systematic review of clinical trials assessing the effectiveness of ivy leaf (Hedera helix) for acute upper respiratory tract infections. Evid Based Complement Alternat Med 2011;2011:382789;doi:10.1155/2011/382789.