Smeerwortel in enkele vroegere kruidenboeken

De naam Symphytum afgeleid van het Griekse werkwoord 'sumphuoo' dat samengroeien of vergroeien betekent, en slaat op de helende werking van het kruid bij verwondingen. Dat de Smeerworlel in de geneeskunde werd aangewend, kunnen we opmaken uit de wetenschappelijke soortnaam officinale, wat wil zeggen dat de plant in de apotheek, in de officine aanwezig was.

In haar 'Physica' besteedt Hildegard von Bingen ( 1098- 1179) een apart hoofdstuk aan Smeerwortel, zij noemt het kruid 'Consolida maior' en beveelt de plant aan bij wonden en zweren van de opperhuid en het daaronder liggende weefsel. Maar bij diepe wonden raadt zij het gebruik ervan af.

De 'Circa instans', benoemd naar de eerste woorden van de tekst, is de grote geneesmiddelenstudie van de school van Salerno. Waarschijnlijk is dit werk ontstaan kort voor 1150 en was gedurende driehonderd jaar het referentiewerk voor de farmacie in geheel West-Europa. In de oorspronkelijke versie is er nog niets te vinden over een Smeerwortel-monografie.
Toch wordt 'Symphytum' vermeld in twee recepten, zonder verdere toelichting: In het hoofdstuk over 'Cinnanonum' als middel tegen ontstoken tandvlees en in het hoofdstuk inwendige bloeding, bij een voedselvergiftiging. Het bestand van de geneeskrachtige planten van de 'Circa instans' werd in de loop van de volgende honderden jaren regelmatig uitgebreid. En zo ontstond tenslotte ook een afzonderlijke monografie over Smeerwortel. Een vroege getuigenis daarvan vindt men in de zogenaamde 'Basler Circa
instans' uit de 14° eeuw. Dit handschrift (Basel, universiteitsbibliotheek) stelt een soort prentenhandschrift voor van de 'Circa instans', met meestal een onderschrift met de naam van de plant en een plantenbeschrijving. De Smeerwortel wordt met de naam 'Consolida maior', 'anagalicum' en 'Symphytum maius' vermeld

In de 15° eeuw ontstonden meerdere zeer grote handschriften over geneeskrachtige planten. De basis is in de regel een uitbreiding van de 'Circa instans-uitgave met aanvulling uit andere werken (b.v. de 'Pseudo-Serapion' en de 'Canon medicinae' van Avicenna). Het Symphytum-kapittel in deze handschriften komt overeen met de hoofdstukken uit de 'Materia medica' van Dioscorides,

De Smeerwortel in de chirurgie
In de geschiedenis van de farmacie en de geneeskunde wordt steeds de vraag gesteld, of de geneeskrachtige planten ook door de wondartsen op dezelfde manier werden gebruikt als in de kruidenboeken wordt weergegeven. Deze artsen hadden een eigen literatuur, die zich reeds zeer vroeg van de de volkstaal bedienden. Een van de bijzonderste werken over de medicinale literatuur van de Middeleeuwen is ongetwijfeld het artsenijboek van de Würzburgse chirurg Ortolf von Baierland, die reeds vóór 1300 is ontstaan. Hierin vindt men 'Symphytum' tesamen met vele andere ingrediënten voor een middel tegen 'Emoptoica', een longziekte, dat gepaard ging metbloedig slijm. Daarenboven wordt wordt de plant nog vernoemd bij de behandeling van wonden, fistels, rottend vlees en beenwonden.

De Smeerwortel in de vroegste gedrukte kruidenboeken
In 1485 verscheen in Mainz bij Peter Schöffer de 'Gart der Gesundheit'. Het was de eerste volledig geïllustreerde druk van een kruidenboek in de Duitse taal. De tekst stamt van Johann Wonnecke von Kaub stadsarts te Mainz. Het is een selectie van een groot aantal bronnen: 'Circa instans', 'Plinius',"Pseudo-Seraionischer Aggregator". Avicennas "Canon medicinae', e.a..
In het hoofdstuk 95 van de "Gart' wordt de Smeerwortel behandeld, met een afbeelding van de plant. Onder de namen 'Consolida maior' en ' Walwurz' worden echter twee planten behandeld. Alleen de tweede, de 'Grote' beschrijft de echte smeerwortel; de 'kleine Consolida" handelt weer over de 'steen-symphytum' zoals men deze terugvindt bij Dioscorides. Er staat geschreven: "Dewortel, fijngestampt en gedronken, neemt het bloedspuwen weg". De wortel zal ook gekwetste ledematen en bloeduitstortingen snel genezen, wanneer men ze op de wonden legt. Gekauwd, lest het de dorst en in wijn. als drank ingenomen, zal het de overmatige menstruatieboedingen stillen.

In het jaar 1500 verscheen het eerder onooglijke 'Kleine Destillierbuch' van de Straatsburgse wondarts Hïeronymus Brunschwig. Het bevat geen illustraties of plantenbeschrijvingen van smeerwortel, maar
zeer veel aanwijzingen. Zo werd het boekje medeverantwoordelijk voor de zogenaamde 'indicatielyriek', het overdreven opsommen van veel werkingen zonder serieuze bewijzen, die in he bijzonder een stempel drukte op de geneeskunde van de volgende eeuwen. Voor de wortel van de'Wallwurz' vernoemt Brunschwig de volgende indicaties: verse wonden, kloven aan de lippen, jicht (door in te wrijven), wild vuur, ieder gezwel en beenderbreuken. Door Brunschwig wordt voor de eerste maal de uitwendige behandeling van jicht (podagra) met smeerwortel vernoemd. Jicht veronderstelde alle vormen van reumatische pijnen. Maar er zijn slechts weinige auteurs die deze indicatie van Brunschwig hebben gevolgd.

Paracelsus (Theophrastus Bombastus von Hohenheim, 1493-1541) brengt niets nieuws aan voor 'Consolida', zoals hij de smeerwortel noemt. De wortel wordt bij verwondingen en beenbreuken aanbevolen.

 

Afbeelding. Comfrey. 16th century Italian illustration of a comfrey plant (Symphytum officinale), by Gherardo Cibo, 1568. Comfrey was used in traditional medicine to treat wounds, broken bones and bronchial problems. This plate is taken from Discorsi on Dioscorides' De Materia Medica by Pietro Andrea Mattioli, a work of herbal medicine first published in Italy in 1554.

Arnica en smeerwortel tegen sportblessures.

Wie kent het niet: je hebt je innerlijke zwakte overwonnen en de moed verzameld om weer te gaan sporten. En je hebt jezelf meteen overbelast, je enkel verzwikt of jezelf op een andere manier bezeerd. In dit geval kunt u hulp vinden bij geneeskrachtige planten zoals smeerwortel of arnica.  

Arnica montana in de Franse Alpen

Sportblessures omvatten kneuzingen en blauwe plekken, gebroken botten, verstuikingen en verrekkingen. Deze blessures treden op bij verhoogde fysieke belasting bij het sporten, maar kunnen ook in het dagelijkse leven voorkomen. Ze kunnen ontstaan ​​als uw lichaam overmatig, eenzijdig of ongezond belast wordt. Door vóór het sporten goed te stretchen en op te warmen, kun je blessures voorkomen. 

Sportblessures: wat te doen?

In principe geldt voor de eerste behandeling van sportblessures: neem een ​​pauze, koel af (bijvoorbeeld met ijs ) , oefen druk uit ( compressie ) en til het getroffen lichaamsdeel op [1]. Als je ernstige verwondingen hebt, zoals zware  verstuikingen of breuken, moet u zeker een arts raadplegen. 

Hulp uit het plantenrijk bij sportblessures

De symptomen van een sportblessure komen vaak overeen met de klassieke 5 tekenen van ontsteking: Het getroffen gebied is vaak rood (Rubor), soms erg warm (Calor). Het is meestal gezwollen (tumor) en pijnlijk (dolor), wat leidt tot beperkte functionaliteit (functio laesa).

Deze klachten kunnen heel goed behandeld worden met tal van geneeskrachtige planten. De nadruk ligt meestal op uitwendig gebruik als thee of kompres, zalven of inwrijven met tincturen.

De klassiekers met het breedste spectrum aan effecten zijn arnica en smeerwortel, daarom wil ik deze twee planten kort bespreken.

Arnica montana / Valkruid

Arnica bloemen

Arnica montana wordt ook wel valkruid genoemd en komt vooral voor in de bergen. De gedroogde bloemen ( Arnicae flores ) worden gebruikt in standaard medicijnen en de wortel ( Arnicae radix ) wordt ook gebruikt in de volksgeneeskunde.

Let op: Als u allergisch bent voor planten, moet u uit voorzorg het gebruik van arnica vermijden.

Inhoudsstoffen van arnicabloemen

• Sesquiterpeenlactonen (Helenalins, Dihydrohelenalines)
• Flavonoïden
• Caffeoylquininezuren
• Polyacetylenen
• Triterpeensaponinen
• vluchtige olie

Hoe kun je arnica gebruiken bij sportblessures?

Arnica kan worden gebruikt om ontstekingen te verminderen, pijn te verlichten en de bloedcirculatie te bevorderen. Daarnaast heeft het een prikkelende werking op de huid en slijmvliezen en remt het bacteriën en schimmels. De Duitse Commissie E adviseert arnica voor uitwendig gebruik, onder meer bij verwondingen zoals kneuzingen, verstuikingen en breuken.

Gebruik arnica 1 tot 3 keer per dag extern. Als er na 1-2 weken geen verbetering wordt waargenomen, moet het gebruik worden stopgezet. 

Meestal gebruik je arnica als zalf of kompres. De tinctuur is het meest geschikt als basis voor een kompres en je moet hem minstens 3 tot 10 keer verdunnen met water. [3]. 

Kompres voor sportblessures

• Arnica-bloementinctuur (Arnica tinct.) 30 ml
• Smeerworteltinctuur (Symphyti tinct.) 20 ml

Voeg 1 theelepel tinctuur toe aan 250 ml koud water. Doe het mengsel op een dunne katoenen doek die het aangetaste deel van het lichaam bedekt en breng het daar 1 tot 3 keer per dag als kompres aan [4]. 

Waar u op moet letten bij het gebruik ervan!

Vanwege hun irriterende effecten wordt het over het algemeen alleen aanbevolen om tincturen of thee-extracten uitwendig te gebruiken op een intacte, niet-beschadigde huid. Als je allergisch bent voor bepaalde samengestelde planten, zou ik arnica alleen met grote voorzichtigheid gebruiken.

Let op: Mogelijke bijwerkingen op een beschadigde huid of na langdurig gebruik zijn onder meer huidontsteking met blaarvorming. 

Naast de standaard natuurgeneeskundige preparaten speelt arnica ook een prominente rol in de homeopathie (verdunde tincturen) als enkelvoudig of complex middel voor de behandeling van traumatische letsels.

Smeerwortel / Symphytum officinale

Smeerwortel / Symphytum officinale

De Latijnse term Symphytum officinale is afgeleid van het Griekse ‘symphytos’, wat ‘samengegroeid’ betekent – ​​de bijnaam officinale verwijst naar het eeuwenlange gebruik ervan als medicinale plant (‘officinalis’ betekent ‘gebruikt in de apotheek’). De plant uit de Boraginaceae-familie bevat als structuurelement veel silicium, wat je kunt zien aan de borstelige haartjes. De wortel ( Symphyti radix ) en het kruid ( Symphyti herba ) worden medicinaal gebruikt [5].

Inhoudsstoffen smeerwortelkruid en wortel:

• tannines / looistoffen
• slijmstoffen
• Cafeïnezuurderivaten, bijvoorbeeld rozemarijnzuur
• Allantoïne
• Pyrrolizidine-alkaloïden

Hoe kun je smeerwortel gebruiken bij sportblessures?

Smeerwortel heeft vooral ontstekingsremmende en wondgenezende eigenschappen. Het heeft ook een decongestivum-effect, vermindert lokaal irritatie en verlicht pijn [6].

Commissie E beveelt uitwendig smeerwortel aan voor kneuzingen, verrekkingen en verstuikingen. Daarnaast wijst ESCOP op de effectiviteit ervan bij spier- en gewrichtspijn na trauma, artrose, acute rugpijn en diverse ontstekingen. Klinische studies bewijzen het krachtige effect op verstuikte enkels: pijn, ontstekingen en zwellingen werden aanzienlijk verminderd en het bewegingsvermogen werd verbeterd. In een vergelijkend onderzoek met diclofenac zorgde smeerwortelzalf voor een betere pijnverlichting en bewegingsbevordering – zonder de typische bijwerkingen van niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen [7].     

Belangrijk om te weten!

De pyrrolizidine-alkaloïden (PA) in smeerwortel hebben bij dierproeven levertoxische effecten aangetoond. Daarom wordt inwendig gebruik van smeerwortel niet langer aanbevolen. Bij uitwendig gebruik van smeerwortel zijn geen bijwerkingen of interacties met andere medicijnen waargenomen.

Bij uitwendig gebruik moet u ervoor zorgen dat de huid intact is en dat de behandelingsperiode niet langer is dan 4-6 weken. Zalven en kompressen kunnen maximaal 3 keer per dag worden aangebracht. Vermijd gebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding, evenals bij kleine kinderen jonger dan 3 jaar! Voor eindproducten worden zoveel mogelijk varianten met een laag PA-gehalte gebruikt.

Hoe kun je smeerwortel het beste gebruiken?

Je kan een ​​alcoholische tinctuur of thee-infusie gebruiken als basis voor kompressen, pakkingen of zalven. Of verse bladeren kneuzen en mengen met wat olie of sint-janskruidolie als kompres gebruiken.

Thee-infusie met smeerwortel

Kook 5-10 g grof gemalen smeerwortel met 100 ml water. Voor een kompres doe je het na 15 minuten door een zeef en breng je het warm aan [5].

Andere wondgenezende planten zijn sint-janskruid (Hypericum perforatum), madeliefjes ( Bellis perennis ), kamille ( Matricaria chamomilla ), duizendblad ( Achillea millefolium ), goudsbloem ( Calendula officinalis ) of toverhazelaar ( Hamamelis virginiana ). Idealiter combineer je orale inname als druppels en externe behandeling als zalf.

Smeerwortel en arnica worden nu alleen aanbevolen voor uitwendig gebruik. Op het gebied van sportblessures, spier- en gewrichtsproblemen blijven het echter belangrijke klassiekers die in geen enkel medicijnkastje mogen ontbreken. 

Literatuur

[1] https://www.msdmanuals.com/de-de/heim/traumas-and-vergiftung/sporttraumas/%C3%BCberblick-%C3%BCber-sporttraumas Op internet: op 7 augustus 2023
[2] Samenwerking met fytofarmaceutica. Medicinale plantenencyclopedie. Arnica volgens https://arzneipflanzenlexikon.info/arnika.php 
[3] Schilcher H. et al. Fytotherapie gids. München: Stedelijk & Fischer; 2007 : blz. 43 e.v.
[4] Bäumler S. Medicinale plantenpraktijk vandaag: portretten – recepten – toepassing. München: Stedelijk & Fischer; 2007 : blz. 725
[5] Samenwerking met fytofarmaceutica. Medicinale plantenencyclopedie. Op internet: Smeerwortel volgens https://arzneipflanzenlexikon.info/beinwell.php vanaf 8 augustus 2023
[6] Schilcher H. et al 2007. Gids voor fytotherapie. München: Urban & Fischer : blz. 54 e.v.
[7] Staiger C. 2013. Smeerwortel: van traditie tot moderne klinische onderzoeken. Wiener Medizinische Wochenschrift 163: pp. 58–64

Wandelen in Weris

Tijdens onze wandeling in Weris zijn we niet alleen met maretakken en menhirs bezig maar oogsten we deze keer ook de wortels van smeerwortel. Een goed moment, het afstervende blad is nog juist herkenbaar en de wortels hebben de energie van de zomer in zich opgeslagen.

Smeerwortel / Symphytum officinale is een inheemse vaste plant uit de familie van de ruwbladigen. Aai maar eens over het blad, dan zul je direct voelen dat deze plant ruw bladig is. De smeerwortel zelf heeft zijn naam ook niet gestolen. Het is de zwarte wortel die medicinaal het meest gebruikt word en dan vooral ook als smeersel (zalf), om de gewrichten te smeren en omdat er zoveel smeer (slijmstof) in de plant aanwezig is. Dat de plant smerig zou zijn, gaat mij iets te ver als naamverklaring. Ook de officiële Latijnse naam Symphytum verwijst naar zijn werking op het beenderstelsel ter genezing van botbreuken. Sumphuton betekent samengroeien. Ook in oude kruidenboeken zoals het Antidotarium Nicolai wordt hij Simfitum of Walwortel genoemd. Bij genezing van botbreuken ontstaat er een verdikking op de plaats waar het bot zich herstelt (callusvorming), een soor wal, verhoging dus. Mogelijk vandaar Waelwortel al zou waelen ook van kenteren kunnen komen, of van het Oudhoogduits wallen, wellen is helen, of zelfs waal als poel of plas. Genoeg mogelijkheden dus maar allemaal betekenissen die iets vertellen over de werking of de groeiplaats van de plant..

De naam Waelwortel en vele andere namen vinden we ook bij onze goeie ouwe Dodonaeus terug. Hij schrijft in zijn Cruydt-boeck: 'Dit cruyt heet in Griecx Symphyton, ende Symphyton mega. In Latijn Symphytum magnum en Solidago. In die Apoteke Consolida maior. In Hoochduytsch Walwurtz/ Schmerwurtz/ Schwartwurtz/ Schantzwurtz/ Beinwellen. In Neerduytsch Waelwortel. In Franchois Consyre'.

En over de medicinale werking heeft hij zoals gewoonlijk een mooi verhaal in petto: 'Die selve wortele ghestooten heylt ende gheneest alle versche wonden gelijck een plaester daer op gheleyt/ ende es soo seer heylsaem dat zy met eenen huspot oft andere stucken van vleesch ghesoden/ die stucken al tsamen aen een doet wassen'.

Ik heb het nog niet geprobeerd om brokken vlees in een hutsepot terug aan mekaar te laten groeien, maar het is wel een beetje waar, omdat de slijmstoffen in deze plant een waterbindend vermogen hebben. Veel van die straffe verhalen waren, volgens mij, toch vooral bedoeld om de werking van de plant beter te onthouden. Dus als geheugensteuntje.

Wild voedsel: smeerwortel en anderen

Wild weer vandaag, wolken, wind en zon. Weer dus om ook wild te eten. Ik zoek wat bij mekaar in groententuin en langs bosrand. Enkele aangewreten raapjes en twee wortels  uit de tuin worden samen met 4 gesprokkelde aardappels gaar gekookt. Ook snijbietblad, smeerwortelblad en topjes brandnetel oogst ik langs onze bosrand. De brandnetel liefst met de blote handen plukken, goed voor de vingerkootjes en anders kun je ze (de handen of de brandnetels) nog altijd in de smeerwortel draaien. Dit wild mengelmoes stoof ik met boter en gekruide olie, meng het na 5 minuten met een meel, ei, waterdeegje. Snel al roerend opbakken nog wat blokjes kaas er doorheen en dan deze korrelige hopelijk licht krokant brokjes samen met de gemengde groenten warm opdienen.

Smeerwortel inderdaad, een blad dat ruwbladig is maar snel smelt in de pan en zich dus goed leent om kort te stoven of om gedrenkt in een hartig beignetbeslag te frituren. Een krokantje dus.

De smeerwortel botanisch bekeken
Symphytum officinale behoort tot de familie van de Boraginaceae of ruwbladigen, de plantenfamilie waar ook bernagie en vergeet-mij-nietje bij hoort. Het is een overblijvende kruidachtige plant, die vooral op vochtige graslanden en aan de waterkant gevonden wordt. Ze bezit een forse penwortel. Deze wortels kunnen zo'n 30 centimeter lang en 3 centimeter dik worden. Zoals een oude naam zwartwortel al doet vermoeden zijn de wortels aan de buitenkant zwart-bruin gekleurd. Wordt de verse wortel doormidden gebroken dan kan de snel naar wit-geel verkleurende witte binnenkant waargenomen worden.

Vanuit de wortel ontspringen langgesteelde bladeren, die bijna tot een halve meter lang kunnen worden, en een of meer bloeistengels. Deze stengels zijn zo'n 2,5 centimeter dik, vlezig, hol en naar boven toe vertakt met kortgesteelde tot zittende bladeren. De bladeren zijn langwerpig tot lancetvormig-eirond en lopen in een lange piek uit. Aan de voet zijn ze geleidelijk of meer abrupt versmald. Alle bladeren zijn aflopend en hebben een netvormige nervatuur. Aan de bovenkant zijn ze dun behaard; dit in tegenstelling tot de onderkant, waar de haren vooral rond de nervatuur zijn te vinden.

Een bijzonder kruid voor de huid. Een Middelnederlands zalfrecept voor de huid: ‘Salve: neemt populierbotten ende smeerwortelen ende nachtscade ende malrovie; dese cruden ghesoden in smeere ende ghewronghen door een cleet, deze salve es goed jeghen drope (schurft) ende doet zweeren heelen.’ De Smeerwortel werd zeer geacht, reden waarom men hem ook in de hoven aanplantte. In de middeleeuwen werden de jonge stengels als groente gebruikt; deze werden als asperges klaar gemaakt. Zeker iets om opnieuw te proberen en ja, de plant bevat pyrrolizidine-alcaloïden, stoffen die op lange termijn schadelijk kunnen zijn voor de lever, maar wel volledig veilig zijn op korte termijn. Of durft er nu niemand meer smeerwortel eten?

Meer over smeerwortel: https://sites.google.com/site/kruidwis/kruiden-a/symphytum-officinale-smeerwortel

Weer in Weris

Een weekendje functioneel en recreationeel met de campingcar naar de Ardennen. Eerst op familiebezoek, dan, in den donkere, via Huy, Modave en verder naar Durbuy, Barvaux en uiteindelijk tot bij de dolmen de Weris waar ik geheim-zinnig overnacht.

Wat is er zo interessant? Smeerwortel?

Zondag afspraak aan een andere rituele plaats, de kerk. Altijd mooi, ergens op de wereld afspreken met mekaar en mekaar ook vinden. En dan communiceren al bewegend. In de voormiddag naar de menhirs en dolmen van Oppagne, maar eerst door velden en holle wegen, tussen sneeuw en ijs kleine kloeke plantjes, naakte bomen en verdroogde stengels van vorig jaar ontdekken. Vetplanten (huislook) en varens (eik- en steenbreekvaren) blijven hun groene zelve ook in de winter; stoere kastanjebomen zetten al dikke, plakkerige knoppen op en natuurlijk zijn er de maretakken. Perenbomen hangen soms barstensvol alsof het mistelbomen zijn.

Onderweg graven we bescheiden wat zwarte smeer-wortels uit. Sappig knakkend komen ze wit op zwart uit de vruchtbare grond. Mijn stukje met groene scheut zal volgende week helemaal meereizen naar Bretagne, anderen zullen er hopelijk ook wat tinctuur of zalf meemaken. Symphytum is voor uitwendig gebruik zonder meer een topper. Droge huid, winterhanden en voeten, eczeem, de slijmerige smeerwortel kan helpen.

Bij de verzonken dolmen van Oppagne tussen de eikenbomen is er toch altijd een moment van rust, bezinning soms, wat is er hier eeuwen terug ooit allemaal gebeurd?
De zon breekt nu ook langzaam door de wolken, in de verte glinstert Weris en nog verder op de heuvelkam de witte menhir, waar we in de namiddag naar toe willen. Op de terugweg zien we nog een oude meidoornstruik met veel maretakken, naar mijn gevoel een bijzondere struik, ook al door de combinatie van meidoorn en mistel. Twee planten die allebei ook hart en bloedvaten kunnen verzorgen. De struik blijft in mijn geheugen en op mijn digitale diskette geprent, ooit komen we hier wat van deze maretakken plukken. Tot volgend jaar, Viscum album en Crataegus laevigata, om het in de Latijnse, rituele priesterlijke taal te zeggen.

Wordt vervolgd!

http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/95993-meidoorn-geschiedenis-van-geneeskracht.html
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/84425-maretak-spiritueel-en-rationeel.html
http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/natuurgeneeswijze/60984-smeerwortel-eerste-hulp-voor-elke-dag.html