zondag, januari 24, 2010

Herboristen Opleiding 'Dodonaeus' 22 jaar geleden


De tekst van toen.

Richting Weelde, een stuk station van lang geleden, opnieuw veroverd door de natuur. Met dank aan de treinen. De eerste kandidaat-herboristen wandelen, snuffelen, genieten en leren. Een overvloed van toortsen, slangenkruiden, wilde look, grijskruid en marjoleinen dansen voor ons uit.



En dan de tuin van Maurice, een magische overgang van natuur naar cultuur. Vooraan een lage tuin met tijm en tovenarij. En achterin de ruige overvloed van groot hoefblad, Griekse alant, brandnetel en bereklauw.
Een open, publieke plek maar toch met een geheim. Het geheim van de herborist.

http://sites.google.com/site/kruidwis/

Primula lalala!!!!!


De echte en de stengelloze sleutelbloem groeien massaal in mijn Franse Bellegardetuin. Ik breng dan ook regelmatig plantjes mee naar België. Zo hangen er nu zelfs enkele Primula 'vulgarisjes' in De Haan aan Zee te bloeien. Natuurlijk staan de wit-gele bloemen er wel wat verkreukeld bij. Maar toch! Daar kunnen we nu juist extra van genieten.

Farmacologisch  gezien noemen we de Sleutelbloem een saponinenplant die vooral een slijmoplossende werking heeft. Het is vooral Primula veris die medicinaal gebruikt word. In Frankrijk is er zelfs een herborist, die elk voorjaar honderden kilo's bloemetjes plukt voor verwerking in thee. Al zijn het toch vooral de wortels die de sterkste werking hebben en gebruikt worden om tinctuur of siroop te maken.

Lentekruiden: Speenkruid, Sleutelbloem en Maarts viooltje | Dier en natuur: Natuur

zaterdag, januari 23, 2010

Pestmasker, een neus vol kruiden


Bijna 40 jaar geleden. Ik dwaal door de nauwe steegjes van Venetië. Ook toen al toeristen bij de brug der Zuchten en bij de Rialtowinkeltjesbrug. Overal ook maskers en nog eens masker: Arlecchino (Harlekijn), Brighella, Capitano (kapitein), Colombina, Dottore (dokter), Pantalone, Pulcinella, Scaramouche. Commedia delle maschere, Commedia van het masker. Commedia del' Arte. Hallucinant, geheimzinnig, smakeloos? Tot dat ik plots in een donker steegje een mysterieus winkeltje ontdek met een 'gouden' pestmasker in de etalage. Dottore! Dat is mijn masker.

Het pestmasker was geen speelmasker, maar werd, net zoals de monddoekjes van de moderne tijd, gedragen door dokters tijdens de pestepidemieën in Florence en Venetië. Ter bescherming tegen de mias-ma's hulden ze zich in speciale, afsluitende kledij en ze droegen beschermende kappen over het hoofd.

Om zo min mogelijk in aanraking te komen met de 'quaade dampen' was op de plaats van de neus een soort snavel in de kap gemaakt, aan de zijkanten voorzien van luchtgaten om te ademen. De ruimte in de snavel was opgevuld met welriekende kruiden, zodat de miasma's en de stank van de etterende pestbuilen niet waarneembaar waren. Het was tegelijkertijd filter, parfum en ontsmetter. De kruiden die gebruikt werden waren vooral lipbloemigen zoals tijm, rozemarijn en salie, maar zeker ook look. Verder werden er Oosterse specerijen en harsen in verwerkt, allemaal planten met enige antibiotische werking, helaas hebben ze niet kunnen verhinderen dat miljoenen mensen ten onder gingen aan die verschrikkelijke ziekte.

DNMS.NO : Michael : 2005 : 03/2005 : Book review: Black Death and hard facts
De pest: de Zwarte Dood in Europa - Google Boeken

vrijdag, januari 22, 2010

De ruige ridderzuring en de sierlijke schapenzuring


Je heb ze in soorten. Zie ze daar staan, de grote, grove, aangevreten bladeren in ruige, wat verwaarloosde weilanden. Het is vooral de Ridderzuring die zich daar vertoont, het zijn zeker geen mooie planten, ze hebben eerder de charme van een zwerver. De schoonheid van ellende en ouderdom. Ook van smaak zijn deze bittere, onappetijtelijke, geblutste bladeren niet te genieten en ook als geneeskruid zijn ze grotendeels vergeten. Toch zijn ze, en dan vooral de wortels, door volkse genezers nog maar 40 jaar geleden veel gebruikt geweest. Ze werden als zeer bloedreinigend beschouwd en als zodanig ook bij huidaandoeningen en eczeem toegepast. Deze werking hangt mogelijk samen met de antrachinonen, gereputeerde laxeerstoffen, die we ook in Aloe, Senna en rabarberwortels terugvinden. Sommige mensen noemen deze Ridderzuring nu nog wel wilde rabarber. In tegenstelling met deze grovere, bittere soorten zijn de kleinere Veldzuring en Schapenzuring met hun friszure smaak goed eetbaar en heeft vooral de schapenzuring weer enige aandacht gekregen door het populariseren van een oud Amerikaans kruidenmengsel 'Essiac', waar schapenzuring samen met Russische rabarber, Grote klis en Rode iep in aanwezig zijn.. Lees verder:
Zuring, de ruige Rumex | Mens en gezondheid: Alternatief

Meer info over zuring en Essiac
Rumex Crispus. - A dictionary of practical materia medica By John Henry CLARKE, M.D. Presented by Médi-T ®
Ohio Perennial and Biennial Weed Guide
Sloan-Kettering - Essiac
Sloan-Kettering - Sheep Sorrel
Yellow Dock Herb and Root, Herb Monograph - Flora Health Herb Encyclopedia
Sheep Sorrel, Herb Monograph - Flora Health Herb Encyclopedia

maandag, januari 18, 2010

Anijs, Pimpinella anisum


Mellie Uyldert noemt anijs, venkel, dille en karwij, de verwarmende schermbloemigen. De aromatische, meestal wat zoet smakende vruchtjes (zaden) zijn verwarmend en ontkrampend en vooral geschikt voor spijsvertering en luchtwegen.
Maar anijs is meer dan een plant of een verzoetend zaad, het is ook een smaak, een geur en de naam van verschillende sterke dranken. Het woord stamt af van het Griekse woord anison en het Latijnse anisum, die hun oorsprong weer vinden in het Arabische woord anysum.
Mogelijk ook afkomstig van anethon, anethum is dille, omdat er vroeger wel verwarring was met deze Anethum graveolens.








Anijs, van plant tot drank | Eten en drinken: Dranken overig
Anise Seed, Herb Monograph - Flora Health Herb Encyclopedia

Ondergedompeld


Vraag jij je ook wel eens af, waar al die geneeskrachtige planten vandaan komen, die je overal onder vorm van kruidenthee's, tincturen, tabletten, gelules en dergelijke  in supermarkten, herboristerieën en apotheken ziet liggen? En zitten er nog wel groene planten in al die gladde, glimmende o zo hygiënische producten?

Het aantrekkelijke voor mij aan de kruidengeneeskunde, is juist het directe contact met de levende natuur, het ruiken, voelen en proeven van planten in hun eigen omgeving. Ik ben geen tegenstander van gestandardiseerde kruidenpreparaten maar wel tegenstander van de nieuwe vervreemding die ontstaat door brandnetel onder de naam Urtica geur- en kleurloos alleen maar in capsules aan te bieden. De mensen zouden op zijn minst ook moeten weten wat voor plantje er in zit, hoe het reukt en smaakt en dat het in hun achtertuin groeit. Persoonlijk denk ik, dat daar juist herboristen een maatschappelijke functies zouden kunnen hebben. Voorlichting dus, maar dan wel met handen en voeten, ogen, oren en neus. Organoleptisch ervaren, om een duur woord te gebruiken.

zondag, januari 17, 2010

Medical Herbalism

Medical Herbalism. Journal for the Clinical Practioner onder redactie van Paul Bergner.
is een van de weinig professionele kruidentijdschriften, waarin ook de praktijk van de fytotherapie aan bod komt. In de onderstaande link krijg je de mogelijkheid om de oudere, maar niet verouderde nummers volledig in te kijken. Een unieke gelegenheid om de zeer degelijke bespreking en behandeling van verschillende aandoeningen met fyto- en aromatherapie te bestuderen. Natuurlijk is het wat op een Amerikaanse leest geschoeid, waardoor er ook kruiden vermeld worden, die wij in Europa weinig kennen of gebruiken. Maar ondanks dat blijft het wel interessant, al is er wel enige vakkennis vereist om de adviezen in de praktijk te brengen. Verder worden er ook interessante case studies besproken. Ik lees dit blad al jaren en het heeft mij veel kennis bijgebracht over het medicinaal gebruik van kruiden.


Garlic and Helicobacter pylori revisited by Paul Bergner
We reported in Volume 10, Number 1-2 on research indicating that garlic preparations may effectively treat Helicobacter pylori infection, which often accompanies peptic ulcers and gastritis (Bergner). A recent trial has found one garlic preparation ineffective for this (Ernst), but don’t throw away your bulbs yet.
In the trial, twenty individuals who tested positive for H. pylori using a breath test received 300 mg tablets of dried garlic powder (a product from Lichtwer Pharma in Germany) three times a day for eight weeks. After an eight week follow up, only one of the patients was free from the infection, as demonstrated by the breath test. The researchers then did single case follow ups comparing the crushed tablets with fresh garlic. They do not report the result of this, or details of the duration of the treatment, the method of preparation, and so on, reporting only that a whole bulb of garlic caused acute nausea and vomiting in a patient. Its not surprising that garlic powder tablets had little or no effect on the infection. The potent antimicrobial substance in garlic is allicin, which has a half life of about 18 hours. Allicin degrades into other sulfur- containing constituents, many of which have medicinal effects, but none with the equivalent topical antibiotic effect of allicin. It is released after crushing fresh garlic, and is for practical purposes gone within 3-5 days. Commercial garlic power products are made with minimal cutting of the bulb in order to preserve the allicin content. Although in-vitro research shows that many powdered garlic products retain their aliin content (the precursor to allicin), invivo comparisons of powders and fresh garlic are lacking.

Actual clinical reports indicate that freshly or recently crushed cloves are much more effective for antibiotic purposes. Dr. Subhuti Dharmananda of the Institute for Traditional Medicine in Portland, Oregon uses garlic to help control intestinal infections in AIDS patients. He reports that powdered products were ineffective for this purpose, even in doses of 27 tablets per day, but that of freshly blended garlic in doses of three cloves 1-3 times a day effectively treated some opportunistic intestinal infections of AIDS. What he reports for these infections may be true of H. pylori as well.
In-vitro-research indicates that concentrations of allicin such as would be found in 2-6 cloves of garlic blended in a quart of water are effective against H. pylori (Sivam et al), a dose is in the same range that Dharmananda reports effective clinically. Another weakness of the Ernst trial is the method used for testing H. pylori. The breath test detects infection but cannot quantify it. The infections could have been reduced in all the patients without this fact being detected by the test.

Bergner, P. The herbal noose tightens on H. pylori and ulcers. Medical Herbalism 1998;10(1-2):19-20
Dharmananda S. Garlic as the central therapy in the treatment of AIDS. Portland, Oregon: Institute for
Traditional Medicine, 1992
Ernst, E. Is Garlic an Effective Treatment for Helicobacter pylori Infection? Arch Int Med 1999; 159 (Nov 8):2484-2485
Sivam GP, Lampe JW, Ulness B, Swanzy SR, Potter JD. Helicobacter pylori—in vitro susceptibility to garlic (Alliumsativum) extract. Nutr Cancer 1997;27(2):118-121

North American Institute of Medical Herbalism http://medherb.com
Back Issues 2001-2005

vrijdag, januari 15, 2010

Wortels, levenskracht voor de winter


Nu, na de vorst kan ik weer wilde wortels gaan oogsten. Paardenbloem, Engelwortel, Valeriaan en Smeerwortel als medicijn en Look zonder look en Teunisbloem als voedsel. Voor de plant zelf zijn die ondergrondse delen reservevoedsel voor het komend voorjaar, van dat bulkvoedsel maken wij gebruik om onszelf te voeden of te genezen.

Valeriaantinctuur
Maak eens een ritmische tinctuur van valeriaanwortel, best is natuurlijk dat je die wortel zelf in de tuin of nog spiritueler in de natuur, gaat oogsten, de vreemde, muffe geur heeft iets oerhormonaals, de vele harige wortels zitten via een korte wortelstok verbonden met mekaar, moederwortel met kroost, een nestje als het ware. Neem het moederdeel van die wortels, scheuren noemt men dat in teeltjargon, in meer romantische, dramatische termen: haal de kleintjes weg van de moeder. Zet de moederwortel in alcohol en plant de jongskens terug in de grond. De eenvoudigste tinctuur verkrijg je door 100 gr grof gesneden wortelstukjes te overgieten met 500cc alcohol van 45%, dit mengsel 14 dagen koel en donker te laten trekken (macereren) en dit regelmatig en ritmisch te schudden. Na die 14 dagen zeven en uitpersen, het mogelijk verlies aan alcohol weer aanvullen tot 500cc. Van deze drank gedurende 3 weken, smorgens en savonds 20 druppels in de mond langzaam laten oplossen.

Dezelfde bereidingswijze kun je ook toepassen op andere wortels, zoals Angelica archangelica, de Aartsengelwortel en de minder bekende maar o zo bijzondere Rozenwortel, ze geven een bijzondere aromatische tinctuur met een harmoniserende werking op zenuwstelsel. Het worden niet voor niks adaptogenen genoemd. En zeg nu zelf, alleen al het zicht van die grillige, geheimzinnige vormen spreekt tot de verbeelding en dan heb je ze nog niet gevoeld noch geroken.


Lees meer:
Wortels, kracht voor de winter | Mens en gezondheid: Lifestyle
Valeriaan, vreemde namen en verhalen | Kunst en cultuur: Mythologie
Valeriaan voor mensen en katten | Mens en gezondheid: Alternatief

zondag, januari 10, 2010

Liqueur d' Arquebuse


Avec 10 grammes de sommités fleuries des plantes suivantes: aigremoine, armoise, calament, fenouil, hysope, marjolaine, menthe, romarin, sauge, sarriette, thym, et un brin de feuilles
fraîches d'angélique, de basilic, plus quelques fleurs de lavande, 1 litre d'alcool à 90°, 1 litre d'eau et 500 grammes de sucre. Écraser les plantes pour les faire macérer dans l'alcool pendant 15 jours, filtrer et ajouter le sirop obtenu en faisant fondre à petit feu le sucre dans l'eau. Mélanger, mettre en bouteilles et laisser faire encore 1 mois pour obtenir cet élixir du Moyen Âge.

Deze likeur uit “Elixirs & boissons retrouvés' de mooie, vierkante boekjes uit de reeks Carrés gourmandes van de uitgeverij Equinoxe, hebben we in de zomer 2009 eens gefabriceerd. Deze likeur sprak ons aan omwille van zijn naam en omdat al de planten die vermeld werden in onze Franse Jardin de Simples groeiden.

We plukten dus wat agrimonie, bijvoettoppen, bergsteentijm, venkel, hyssop, marjolein (oregano), munt (wij gebruikten pepermunt), rozemarijn, salie, tijm, grote engelwortel, basilicum, lavendelbloemen. We bleven natuurlijk met wat vragen zitten, want welke salie, tijm, lavendel en munt werden bedoeld. En deze planten 14 dagen en dan nog in pure alcohol te laten trekken, leek mij wel wat overdreven, toch hielden we ons voorlopig aan de instructie. Na enkele uren kregen we al een prachtig gifgroen aftreksel, we vonden het zo mooi dat we na 1 dag besloten om al te stoppen met het macereren, dus zeefden we de kruiden eruit en voegden de siroop toe aan het aftreksel. Helaas begon de kleur toch al donkergroen te worden, minder mooi maar wel goed drinkbaar.

Je moet weten dat ik nogal wat twijfels had over het allegaartje van planten en ook over het agressief macereren met pure alcohol. Het leek mij dan ook goed om het veel korter te laten trekken.

De naam 'Arquebuse' intrigeerde ons wel? Een Arquebuse is een primitief geweer, dat met kruidpoeder geladen moest worden en bij ontbranding wonden kon veroorzaken, en daar zou onze likeur een goed geneesmiddel tegen zijn. Veel likeuren waren vroeger meer als medicijn dan als lekkere drank bedoeld.
Maar 'arquebuse' is ook een oude Franse naam voor citroenkruid, Artemisia abrotanum, al zit deze plant niet in onze Arquebuse-likeur.

Etymologie arquebuse : ital. archibuso, arcobugio ; espagn. arcabuz ; bas-lat. arcus busus. On tire ce mot de l' italien , de arco, arc, et de bugio, trou, comme qui dirait arc à trou. Dus een schiettuig, boog met een gat. L'Arioste, au chant IX du Roland furieux, donne il est vrai le nom de ferro bugio, fer creux, à l'arquebuse. Mais si le nom ancien en français est haquebute, il est probable que le mot italien est une altération de ce mot français, altération qui ensuite a chassé le mot français de notre propre langue . Haquebute vient de l' allemand Hakenbüchse, flamand haak-bus, qui signifie arquebuse à croc, de Haken, croc, et de Büchse, canon d' arme à feu. De Nederlandse naam haakbus is nog wel bekend.

Onze likeur is ondertussen 5 maanden oud en niet meer groen, maar de smaak is wel helemaal in orde.

receptuur

23/7/2009: geplukt 50 gr gemengde planten in 500cc alc. 1 dag laten trekken
24/7/2009: gefilterd en siroop toegevoegd (250 gr suiker met 500cc water)

vrijdag, januari 08, 2010

Smeerworteltinctuur


Op 10 oktober, een lesdag van de herboristenopleiding hebben we ook wat kleine proefjes gedaan met het maken van tincturen. Op de foto's kun je enkele aftreksel in alcohol 'bewonderen" van smeerwortel gedroogd, vers, geschild, fijn gesneden en dwars gesneden. Bij de uitgezeefde extracten op de foto rechts kun je duidelijk verschillen in kleur zien tussen de linkse tinctuur gemaakt met gedroogde wortels, de middelste gemaakt met verse in fijne stukken gesneden wortel en de rechtse gemaakt van verse, in de lengte doorgesneden grotere stukken. Deze laatste donkere tinctuur lijkt, vreemd genoeg, het beste uitgetrokken. Hij is donkerder van kleur en voelt ook iets slijmeriger aan. En slijmstoffen zijn toch samen met allantoïne de voornaamste verzachtende en wondgenezende stoffen in de wortel van Symphytum.

Over de etymologie van Smeerwortel vind je meer op herborist.infoteur.nl: In de naam van... Smeerwortel | Kunst en cultuur: Taal
Over slijmstoffen, vooral voor de luchtwegen vind je meer in mijn artikel op herborist.infoteur.nl: Slijm is fijn, genezende stoffen in de plant | Wetenschap: Scheikunde

maandag, januari 04, 2010

Kruidenkwekerijen

Volop winter! Goed zeker? Maar toch begin ik al aan het voorjaar te denken of is het eerder smachten. Catalogen van kruidenkwekers doorbladeren kan dan een beetje helpen, bezoeken ga ik ze nu niet, dat is toch maar in lege potjes staren. Maar we kunnen hen wel, warm binnen, een internetbezoekje brengen.


Inheemse planten - keltenhof vaste planten vasteplantenkwekerij heemplanten wilde planten
Sanguisorba - kruiden, wilde planten en vergeten groenten wilde planten en vergeten groenten
Ecoflora, kwekerij van wilde planten en kruiden wilde planten en kruiden
kruiden De Loods
De Morgenster-zaden
deNieuweTuin
Kwekerij Bastin
Wilde Planten Kwekerij De Heliant
de Kruiderie, biologische kruidenkweekschool
welkom bij het kruidenhuisje
présentation L'Ortie-Culture
Rühlemann´s Kräuter & Duftpflanzen Webshop - Home een Duitse kwekerij met wel heel bijzondere kruiden. Zie ook foto.

zondag, januari 03, 2010

Pastoor Hens, herborist Maurice en fenegriek

Als 'jonge', opkomende kruidendeskundige in de jaren '70 en '80, van de vorige eeuw, heb ik zeer bewust de kruidenpraatjes op de radio van Pastoor Hens meegemaakt. Ik vond wat hij vertelde over de kruiden wel interessant, al was de oubollige en prekerige manier van praten voor ons jonge mensen minder aantrekkelijk. De nieuwe generatie kruidenkenners en herboristen wilden van de kruidengeneeskunde juist een hedendaagse manier van leven maken. Een moderne, hippe lifestyle! Het was niet voor niks de tijd van de hippies.

Nu, nog eens 30 jaar later, liggen voor mij op tafel de toentertijd populaire BRT brochures met de gesprekken op de radio van Pastoor Hens. Deze gesprekken werden uitgezonden in het bejaardenprogramma 'Zo d'ouden zongen' Bestaat dat nog bejaardenprogramma's? Het 5de en laatste deel over 'Kruiden en gezonde voeding' werd uitgegeven in 1987. Pastoor Hens was toen net overleden op de respectabele leeftijd van 85 jaar, hij was zich pas na zijn pensioenleeftijd voor de genezende kruiden gaan interesseren en zo op een merkwaardige manier een tweede 'carrière' begonnen. Eigenaardig is wel dat veel van die religieuze kruidendeskundigen pas na hun pensioen zich met kruiden zijn gaan bezighouden. Dat was onder andere ook voor Maria Treben het geval en dus ook voor Pastoor Hens.


Ondertussen wil ik je toch een gedeelte van het interview met Hens over fenegriek niet onthouden. Het zegt niet alleen iets over de plant fenegriek, maar ook over Hens en zelfs over de BRT, nu VRT.

U wou ons iets vertellen over fenegriek. En nu moet ik U eerlijk bekennen, ik weet niet eens of het een kruid dan wel een mooie bloem is of een groente uit het Verre Oosten. Vertel ons eens iets meer over fenegriek.
Fenegriek is een soort klaver die door de Chinezen reeds 3700 jaar vóór Christus gebruikt werd als slijmlossend middel. De Egyptenaren en de Romeinen gebruikten het ook al eeuwenlang voor de Benedictijnen het vanuit Italië over de Alpen in onze streken brachten. Ook in de jaren 1500 werd fenegriek graag gebruikt in de geneeskunde, maar sindsdien werd het vergeten.
Het is een éénjarig kruid dat zijn wortel diep in de grond drijft, en ronde stengels vormt van 30 tot 60 cm hoog, weinig vertakt, met drievoudige blaadjes op behaarde bladstelen, en met gele of geel-witte bloempjes in de oksels. Het riekt naar kruidenkaas en deze reuk wordt sterker door het drogen. De zaden rieken ietwat opdringerig en smaken iets bitter, kruidig en meelachtig. Ze zijn te verkrijgen in de zaadhandels en in de apotheken.

U zegt "in de vergetelheid, sinds de jaren 1500". Wie heeft dan fenegriek weer opnieuw leren gebruiken?"
Pastoor Kneipp hoorde van een priester die van paarden hield, dat fenegriek uitzonderlijk goed was om bij paarden keelontsteking te genezen. En hij dacht dan zal het zeker ook wel zeer goed zijn voor mensen. En inderdaad hij bevond dat het een beste middel was om zweren en gezwellen op te lossen. Fenegriekzaad zegt hij, belet ontsteking, verzacht wat hard is, zuigt het vuil en de etter eruit en de wonden gaan niet dicht vóór het laatste vuiltje eruit is. Want fenegriekzaad werkt zo ettertrekkend zuiverend, dat het bloedvergiftiging belet en geen wild vlees laat ontstaan. Voor pleisters op wonden en zweren maakte Pastoor Kneipp fenegriekzaadbrij met in een kop kokend water 3-4 eetlepels gemalen fenegriekzaad te roeren, dan wordt dat net gekookte olie-achtige lijm en als men er dan nog wat azijn bij doet om nog sterker uit te trekken, en deze brij op een doekje strijkt en als pleister legt op open wonden, zweren of gezwellen en dan ook nog dikwijls vernieuwt dan geneest zulks bloedzweren, abcessen, verhardingen, open voetwonden, fijt, zwerende nagels enz.

Je hoort het, een deftig gesprek met veel verwijzigen naar zijn religieuze leermeester, Pastoor Kneipp, maar ook naar andere voorgangers zoals Priesnitz of zelfs helemaal teruggaand naar Hildegard von Bingen. Boeiende en ook wel leerrijke bronnen van informatie maar wel met een zekere eenzijdigheid. In de moderne kruidengeneeskunde proberen we juist een evenwicht te vinden tussen een spirituele en rationele fytotherapie om zo van de kruidenkennis een volwaardig instrument te maken voor de moderne geneeskunde en zo ook een natuurlijke leefwijze in te passen in onze huidige levensstijl.

Meer info over fenegriek in mijn KruidMail, te verkrijgen bij mij en ook gedeeltelijk te lezen op www.herborist.infoteur.nl