Botanica van het verlangen

'Botanica van het verlangen' en 'Een pleidooi voor echt eten' Toch maar weer eens wat vertellen over een boek. December is voor mij nu eenmaal leesmaand, denkmaand, maand van bezinning. Vreemd is, dat ik de laatste jaren meer oude boeken herlees, dan dat ik nieuwe boeken lees. Misschien heeft het wel met leeftijd te maken. Nieuwe boeken lijken soms een remake van de oude, van het originele. Ik heb ook steeds meer het gevoel dat de gebeurtenissen zich herhalen, een déja-vu gevoel dus. Zeker wat het milieu betreft, alleen wordt het nu klimaatverandering genoemd en dan nog liefst in het Engels. Dan toch maar over een nog niet zo oud boek 'De Botanica van het verlangen' Gebruiken wij de planten, of gebruiken de planten ons? Dat is de vraag die Michael Pollan zich stelt in zijn boek ‘Botanica van het verlangen’. In dit boek vertelt Michael Pollan het hoogst originele verhaal van vier veredelde plantensoorten, de appel, de tulp, de marihuana en de aardappel, vanuit het gezichtspunt van de plant. Alle vier de soorten zijn diep verweven met ons leven van alledag, en Pollan laat zien hoe elk van hen een overlevingsstrategie heeft ontwikkeld die is gebaseerd op de vervulling van onze meest basale menselijke behoeften. De appel beantwoordt aan onze behoefte aan zoetheid; de tulp biedt schoonheid; marihuana geeft ons de roes; en de aardappel geeft ons dagelijks voedsel. En allemaal geven ze ons een gevoel van macht, het gevoel de natuur te beheersen. Maar net zoals wij baat hebben ondervonden van deze planten, zo hebben die planten mogelijk ook baat bij ons. 

En dan in één moeite toch maar het nieuwere boek van Pollan vermelden. Nu eens een boek over voeding maar dan zonder recepten. Nutritionisme is de ideologie van het westerse voedingspatroon. Daarin isoleert de industrie de afzonderlijke voedingsstoffen van een product om ze later extra toe te voegen (calcium) of weg te laten (vet). Helaas hebben al die bewerkingen niet het beoogde effect: welvaartsziekten komen steeds vaker en vroeger voor. Ons eetpatroon bevat veel vlees en voorbewerkt voedsel en te weinig groente en volkorenproducten. De auteur analyseert gezondheidsclaims van voorbewerkte voedingsmiddelen en stelt dat een natuurlijk product meer is dan de som van al die voedingsstoffen. Voedsel is ook cultuur, genot en samen delen. De industrialisatie van de landbouw en het gebruik van stikstof, kalium en fosfor als mest heeft een negatief effect op de bodempopulatie en de kwaliteit van de gewassen: voedsel bevat nu minder voedingsstoffen. Pollan pleit voor een voedingspatroon waarin zoveel mogelijk 'echt' (= onbewerkt voedsel) wordt gegeten.

Sneeuw over Vlaanderland!
De groene wereld is wit geworden. Plantjes kunnen zich nu opwarmen onder een dikke laag sneeuw. Een winterjas voor mijn kwetsbare planten zoals Rozemarijn, Kerryplant, Olijfboom en Catha edulis, maar ook Madeliefjes en Paardenbloemen vinden zo'n winterkleed wel fijn. In mijn tuintje staan ook wat rozenstruiken, die ik geërfd heb van de vorige bewoner, een van die oude rozen is nogal tegendraads, zij vormt juist in de winter één controversiële roze bloem. Dat vind ik natuurlijk wel sympathiek en dus wil ik wel graag weten, wat voor ras die gekke roos wel is?

Iets over rozenwater.
Ook op internet vind je veel info over rozenwater maken door bloemblaadjes te laten trekken in water of in alcohol; deze recepten hebben in feite niks te maken met echt rozenwater. Het originele rozenwater is een hydrolaat van oude geurende rozen, vooral Rosa gallica en Rosa damascena. De rozenblaadjes worden gedistilleerd met stoom zoals dat met de meeste etherische oliën gebeurd. Bij het distilleren krijg je in feite 2 producten, het gedistilleerd water dat men hydrolaat noemt en de vettere, vluchtige olie die op dat water drijft. Voor het maken van echt rozenwater heb je dus een distilleerapparaat nodig en veel ervaring. Het maken van een goed rozenwater is een echte kunst.
In oude apothekersboeken wordt rozenwater Aqua rosea ook wel gemaakt door 1 deel pure rozenolie (etherische olie) te mengen met 5000 delen gedistilleerd water, maar ook dat is in feite neprozenwater.

In de Franse Drôme wordt er nog echt rozenwater gedistilleerd door Claire Montesinos. Op onze kruidenstages in de zomer gaan we dit ambachtelijk bedrijfje meestal bezoeken.

Rozensiroop
Een zeer eenvoudige rozensiroop kun je maken door een laagje bloemblaadjes van de rimpelroos om en om de bestrooien met suiker, ongeveer 1 week in een glazen bokaal op kamertemperatuur te laten trekken en dan uit te zeven. Je krijgt dan een zeer aromatische, wel nogal vloeibare siroop, die een licht ontsmettende en samentrekkende werking heeft en dus tegen keelpijn en heesheid werkzaam is. Maar natuurlijk kan hij ook als lekkernij op pannenkoeken of in nagerechten gebruikt worden.

Wat wetenschappelijk onderzoek over rozenblaadjes
Akhmadieva AK, Zaichkina SI, Ruzieva RK, Ganassi EE. 1993. [The protective action of a natural preparation of anthocyanin (pelargonidin-3,5-diglucoside)]. Radiobiologiia. 1993 May-Jun; 33(3): 433-5. Russian.
Trovato A, Monforte MT, Forestieri AM, Pizzimenti F. 2000. In vitro anti-mycotic activity of some medicinal plants containing flavonoids. Boll Chim Farm. 2000 Sep-Oct; 139(5): 225-7.
Shiota S, Shimizu M, Mizusima T, Ito H, Hatano T, Yoshida T, Tsuchiya T. 2000. Restoration of effectiveness of beta-lactams on methicillin-resistant Staphylococcus aureus by tellimagrandin I from rose red. FEMS Microbiol Lett. 2000 Apr 15; 185(2): 135-8.A

Mens en medicijn

Een boek dat al heel wat jaartjes in mijn bibliotheek staat is Mens en Medicijn. Geen kruidenboek in de herboristische betekenis van het woord. Wel een boek waarin we lezen over het vernuft van de natuurmens die de werking van een middel ontdekt; over de hoge zorgstandaard in het oude Egypte; over de werkelijkheid van de tempelslaap in de tempels van Asklepios in het antieke Griekenland; over Hippocrates en hoe de Griekse artsen in het Romeinse Rijk diens gedachten uitdroegen.
Het boek verhaalt hoe belangrijk de verspreiding van de Islam voor de verspreiding van onze westerse geneesmiddelencultuur is geweest en hoe deze daarna verder is ontwikkeld. Er ging een enorme invloed uit van de reizen van Marco Polo en later van die van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Mens en Medicijn vertelt over Paracelsus en alchemie en hoe daar de scheikunde uit is voortgekomen. We kunnen de logische stappen volgen die tot onze huidige geneesmiddelencultuur hebben geleid.

Mens en Medicijn geeft iedereen gelegenheid achter de schermen te kijken en kennis te nemen van het fascinerende verhaal van de ontwikkeling van het geneesmiddel in onze westerse geneesmiddelentraditie. Het is overzichtelijk, boeiend en met vaart geschreven en het bevat heel veel wetenswaardige details.

Een uittreksel uit Mens en Medicijn over Rauwolfia

Het alkaloïd reserpine werd in 1953 uit de Indische slangenwortel geïsoleerd. Extracten uit deze plant, Rauwolfia serpentina, werden al in de ayurvedische geschriften van de oude hindoeïstische geneeskunde genoemd als middel tegen geestesziekte, slapeloosheid, hoge bloeddruk en slangenbeten. Deze laatste indicatie stamt uit de signatuurleer wegens de slangachtige vorm van de wortel. Dioskorides beschreef slangenwortel als een middel voor manische patiënten en men denk: dat Alexander de Grote deze kennis uit India heeft meegenomen. In 1931 verscheen de eerste moderne melding van behandelingen van psychotische patiënten met Rauwolfia-extract. In 1954 werd gemeld dat de stof reserpine gunstige effecten bij die indicatie had. Het onderzoek dat daardoor op gang kwam, toonde aan dat het werkingsmechanisme van reserpine berust op het vrijmaken van de lichaamseigen neurotransmitters noradrenaline, dopamine en serotonine uit hun opslagplaatsen in de zenuwuiteinden. Deze stoffen bevinden zich daarna in een onbeschermde toestand en worden gemakkelijk door het in de buurt voorkomende enzym mono-amino-oxydase (MAO) inactief gemaakt. Het lichaam maakt inmiddels nieuwe neurotransmitters aan die door de voortdurende aanwezigheid van reserpine niet in de opslagplaatsen terecht kunnen, maar direct door het MAO inactief gemaakt worden. Dus, zolang als reserpine op de zenuwvezel inwerkt, ze lang worden de neurotransmitters inactief gemaakt. Noradrenaline, dopamine en serotonine geven geen informatie meer door aan hun receptoren. Door de vermindering van de effecten van noradrenaline - die speciaal op het functioneren van het hart zijn gericht - ontstaat een verlaging van de kracht en de frequentie van de hartslag en een verwijding van de bloedvaten. Dit resulteert in een lagere bloeddruk. Reserpine werkt dus ook bloeddrukverlagend. De gelijktijdige vermindering van de effecten van dopamine en serotonine geven onder andere bij niet-psychotïsche patiënten aanleiding tot bijwerkingen als nachtmerries en depressies. De bijwerking van een te lage bloeddruk maakt reserpine tot een lastig toe te dienen middel bij psychotische patiënten, zodat het tegenwoordig is verlaten. De winst van het onderzoek was het aantonen van de werkingen van de drie neurotransmitters.

Alleluja! Alleluja! Het heeft gevroren vannacht.
Het smelten van de gletsjers is even stil gelegd. En de groene plantjes in mijn tuin weten nu ook wat winter is. Toch kijk ik zelf even onrustig rond. De vorstgevoelige rozemarijn lijkt zich niks aan te trekken van dat beetje kou, hij blijft zelfs vrolijk verder bloeien. Of komt de klap pas achteraf? Ook de Kerryplant, Helychrisum italicum blijft schitterend grijs glimmen en dan niet van ellende. Buiten de tuin hebben de onooglijkste onkruidjes, zoals Vogelmuur hun zilveren feestjurk aangetrokken. En ook 'mijn' zeldzamere Wouwrosetten in het gazon bij het tramstationnetje hebben zich wat feestelijker getooid.

Mag ik in deze winterse tijd toch iets over de Zuiderse Helychrisum vertellen. Deze modeplant is de laatste tien jaar terug in de belangstelling gekomen omwille van
zijn etherische olie, die net zoals Arnica, een goede werking heeft tegen kneuzingen, blauwe plekken en bloeduitstortingen. Wel kost hij wat teveel om zomaar slordig te morsen op een kneuterig blauw plekje, maar in serieuze noodgevallen kan hij wel eens een klein wonder doen.

Toch maar eens zomerse foto hierbij. Op onze zomerstage in de Franse Drômestreek hadden we het geluk om de oogst van Helychrisum te kunnen meemaken. Gelukkig moesten we zelf niet oogsten, want het was toch wel 'in het zweet des aanschijns' een beetje brood verdienen. Als je zelf eens zo een kruidenstage zonder te veel zweet wil meemaken dan kan dat ook weer in 2010. Zie 'Drôme doet kruidig leven' de website van de herboristenvereniging www.herboristen.be en ook wat impressies op www.herborist.infoteur.nl.

Wandelen op water: L'Oule | Reizen en recreatie: Reisverhalen

Zakken vol wortels?
Mierikswortel klaar om er stoom op los te laten. We bezochten in Lessines een bedrijfje die etherische olie uit 'Raifort' distilleert. Vluchtige olie nu eens niet bedoeld om het in kleine flesjes te stoppen en te gebruiken in de aromatherapie, maar bedoeld voor de grote voedingsindustrie om het in allerlei soepen en sauzen te verwerken. Natuurlijk is Mierik ook een medicinale plant die eerder in de volksgeneeskunde gebruikt wordt bij verkoudheid, griep en andere infectieziektes.
Zeker geen 'slokje' etherische olie hiervan innemen, je zou wel eens te sterk ontsmet kunnen worden, maar gewoon wat geraspte wortel puur opeten of het mengen met wat melk of een havervlokpapje. Goedkoop en goed werkend!


Mierikswortel en de isothiocyanaten blijken ook een sterke insecticide werking te hebben.
Wu H, Zhang GA, Zeng S, Lin KC. Extraction of allyl isothiocyanate from horseradish (Armoracia rusticana) and its fumigant insecticidal activity on four stored-product pests of paddy. Pest Manag Sci 2009 May 20.
BACKGROUND: Isothiocyanates (ITCs) extracted from Armoracia rusticana Gaertn., May & Scherb. have been shown previously to have insecticidal activity. Allyl isothiocyanate (AITC), a major component of ITCs with high volatility, was therefore extracted using different methods and tested as a fumigant against four major pest species of stored products, maize weevil Sitophilus zeamais (Motsch.), lesser grain borer Rhizopertha dominica (F.)Kastanjebruine rijstmeelkever. , Tribolium ferrugineum (F.) and book louse Liposcelis entomophila (Enderlein).
CONCLUSIONS: The results suggest good insecticidal efficacy of AITC against the four stored-product pests, with non-gaseous residuals on stored products. AITC obtained from A. rusticana may be an alternative to phosphine and methyl bromide against the four pest species.

Mierikswortel, geschiedenis en teelt | Mens en gezondheid: Gezonde voeding

Boeken zijn ook bladeren.
Ja, bladeren in plantenboeken is ook een manier om de winter door te komen. Een stukje van mijn eigen bibliotheek ziet er dus zo uit. Je bemerkt misschien 'Mens en Medicijn' van Algera, over de geschiedenis van het medicijn en dus ook over het geneeskruid door de eeuwen heen. Of iets verder 'Volksgeneeskunst in Nederland en Vlaanderen' van Dr. Van Dijck, een uitvoerige, rationele inventarisatie van de meest merkwaardige geneesmiddeltjes. En nog verder op hetzelfde rek, duidelijk zichtbaar 'Goed Gekruid' geschiedenis van enkele specerijen, het boek waar ooit een TV reeks over gemaakt is. Daar staan nog meer boeken over specerijen: 'De plant achter de specerij' en 'Les Epices' van Dr. Leclerc. Allemaal wat oudere boeken maar niet echt verouderd. Een rijtje lager staat opvallend de groene pil te pronken van Dr. Verhelst 'Groot handboek van geneeskrachtige planten', hét naslagwerk van het moment, maar wel geen boek om gezellig van te genieten, maar daar is het ook niet voor bedoeld.

Een 'kerst'boek dat in een andere kast steekt is het 'Compendium van rituele planten in Europa'. Een hele mond vol voor een boektitel, maar dan ook 1341 bladzijden dik, vol met verhalen over een aantal mythische planten. En dat ook nog met uitgebreide literatuurverwijzingen om nog verder in die curieuze kruidengeschiedenis te kunnen duiken. Echt wel een boek om tussen kerst en nieuwjaar te lezen. Een dik boek dus met zeer veel informatie. Berk, Bilzekruid, Eik en Maretak worden uitgebreid besproken, maar, om in de kerstsfeer te blijven, ook Myrrhe en wierook komen aan bod. En zelfs een plant zoals Maagdenpalm vertelt ons blijkbaar een verhaal.

Een citaat: Maagdenpalm was belangrijk in elfde-eeuwse kruidenmanuscripten, doorgaans wordt ze vermeld onder haar oude Latijnse naam 'pervinca'. Het plukken ervan moest geschieden volgens welbepaalde regels, onder andere met propere handen en alleen op de eerste, de negende, de elfde en de dertiende nacht van de maan. De plant was trouwens ook een bestanddeel van een middeleeuwse liefdesdrank. Men maakte van de Maagdenpalm amuletten om zich tegen betovering te beschermen of om de betovering te doorbreken. Soms bereidde men een afkooksel die de behekste moest opdrinken. Men geloofde dat de plant duivelsziekten kon genezen, evenals demonische bezetenheid, terreur, vergiftigingen en beten van giftige dieren. Als men Maagdenpalm bij zich droeg, gaf dat elegantie en welvaart.


Compendium van rituele planten in Europa
M. de Cleene & Marie Claire Lejeune

In deze zoete wintertijd ben ik vooral binnen op zoek naar planten. Snuffelen in oude kruidenboeken, dagboeken van vroeger door nemen, oude eindwerken van mijn studenten door bladeren. Op zoek naar..... ja, naar wat? Verwachtingen, het wonder, hoop, het verloren paradijs of gewoon een curieus plantje, dat me weer kinderlijk blij kan maken.

En dus ontdek ik in 'het grote boek der specerijen van Rosengarten' een vergeten specerijtje Quararibea funebris (Llave) Vischer, een kleine boom die thuis hoort in de warme, droge streken van Zuid Mexico. De gedroogde bloemen van deze boom vormen een erg scherpe specerij, waarvan de geur doet denken aan fenegriek.

De Azteken gebruikten de bloemen om hun chocoladedranken te kruiden, zij noemden deze scherp smakende, kleverige bloemen cacaoxochitl. Tegenwoordig is het op de markt van Oaxaca blijkbaar nog verkrijgbaar, in het hedendaagse Mexico is het bekend onder de naam flor de cacao. Men gebruikt ze om de pozonque, een dikke, schuimende, geurige drank, die gemaakt wordt van chocola, fijn gemalen maïsmeel en water, mee te kruiden.

Zou deze plant of bloem hier ergens verkrijgbaar zijn of moeten we weer een 'expeditie' organiseren naar het oude Mexico?

Terug naar de wandeling in Weris. Of eerder naar de verborgen wandeling in de wandeling, want naast wat we wel gezien hebben, is er ook veel wat er was, maar wat we niet ontdekt hebben. Of waar ik niets over gezegd heb. De vele grassen bijvoorbeeld het kweekgras en het varkensgras langs en op de modderige paden, het heidekruid en de glimmende hulst op de kam, de vele knoppen van bomen en struiken, paddestoelen....Soms zou ik dan zo'n wandeling willen overdoen, het verborgen bekend maken.

Over een, op 2 manieren, vergeten plantje, dat ik in op de stenen muren zag groeien, wou ik als na-wandeling toch nog wat vertellen, namelijk de Eikvaren.

Eikvaren, Polypodium vulgare was vroeger bekend als geneeskrachtige plant. Nu dus vergeten, maar wordt beetje bij beetje opnieuw ontdekt. De wortelstok heeft een goede galdrijvende werking en is daardoor licht laxerend. De Franse Dokter Leclerc geeft ons het volgende recept voor galpatienten met chronische constipatie: 100gr verse wortels 10 minuten koken en 12 uur laten trekken in 1 liter water, aromatiseren met wat venkel- en engelwortelzaadjes, en hiervan nuchter een kopje per dag drinken.

Vroeger werd de wortelstok blijkbaar door de Franse boeren tegen hoest en verkoudheid gebruikt. In dat opzicht heeft hij dezelfde werking als zoethout. In Frankrijk werd hij dan ook Réglisse sauvage (Wild zoethout) genoemd, ook al omdat de wortels een zoete smaak hebben.

Een andere merkwaardige Franse naam voor de plant is ‘herbe de gagne’ (mijn vrije vertaling: winstwortel). De wortel, vooral als hij van de Eik afkomstig is, als amulet gedragen, bracht geldelijk geluk (loterijwortel).
En dat is nog niet alles! Hedendaags onderzoek heeft ecdysteroïden (polypodine) in de wortel gevonden. Bijzondere stoffen met hormonale en insectenwerende werkingen. Dus niet te verwonderen dat je de plant nu terug vind in wat dubieuze potentieverhogende middelen samen met Epimediumsoorten. Wie had dat ooit verwacht. Onze Eikvaren als afrrodisiacum!

Literatuur: H. Leclerc. Précis de phytothérapie.

De voorbije week op verschillende manieren maretakken gezien. Eerst als modieuze bollen hangend in de Carrefour en op de kerstmarkten, toch wel een afgang voor deze mythische machtplant. En nog triester, vond ik hem terug, als verkeersslachtoffer, platgereden op de parking van dezelfde supermarkt. Gelukkig heb ik hem gisteren weer in volle glorie kunnen aanschouwen in bossen en weilanden bij het menhirdorpje Wéris op onze jaarlijkse winterwandeling. Want nergens is hij meer op zijn plaats dan tussen de dolmens en menhirs van Oppagne en Wéris. Met enige eerbied en inspanning hebben we dan ook enkele bollen uit een oude appelboom geoogst. Hopelijk brengen ze ons wat ecologisch en spiritueel inzicht. Menselijke verbondenheid brachten ze ons in elk geval tijdens het plukken.

Alle mistels uit mijn leven
de hele grote uit een oude perenboom bij Comblain-au-Pont,
de onbereikbaren in de hoge Canadese populieren,
de uit een oude eik vallende maretak, zomaar voor mijn voeten om aan mijn verlangen te voldoen,
langs de Semois, meer dan 20 jaar geleden, de enorme maretak in de armpjes van mijn 7 jaar jonge dochter,
de mij zo vertrouwde appelmistel in de Voerstreek,
de geelglimmende, bloeiende, bijna fluorescerende mistel in het voorjaar bij Heyd,
de maretak in de meidoorn bij Belvau, waar ik enthousiast in klom en gekrast uit kwam,
mijn oudste herinnering, een maretak geplukt uit een dode perenboom, waar ik een grote, gevaarlijke geitenbok achter mij aan kreeg, en dan natuurlijk de geheimzinnige bollen in de schemering bij het druïdendorp Wéris,

Mare tak, de klassieke geluksbrenger en magische plant uit de Oudheid ligt nu overal te koop op kerst- en supermarkten. Is geluk te koop?

Is geluk niet,
het samen hoog in de boom klimmen,
de eenvoud plukken,
het uitdelen in December.
Is dat het geheim van de gouden sikkel?

Laat het mij een troost zijn. Met dat immens natte en zachte weer van de laatste dagen, wat zeg ik weken, gaat veel wild groen weer volop groeien. Ook de paardenbloembladeren staan er sappig bij. Ze proeven ook minder bitter dan ik van hen gewend ben. In de keuken gebruik ik ze niet echt veel, maar zomaar een klein blaadje buiten knabbelen, voelt wel super gezond. Ook wetenschappers lijken deze ordinaire onkruiden wat te ontdekken. Zo las ik een recent onderzoekje naar de diuretische werking van de paardenbloem, waaruit blijkt dat zijn volkse naam van pisbloem of de Franse benaming pis-en-lit wel juist gekozen is.

Clare BA, Conroy RS, Spelman K. The diuretic effect in human subjects of an extract of Taraxacum officinale folium over a single day. J Altern Complement Med 2009 Aug; 15(8):929-34.

BACKGROUND: Taraxacum officinale (L.) Weber (Asteraceae) has been extensively employed as a diuretic in traditional folk medicine and in modern phytotherapy in Europe, Asia, and the Americas without prior clinical trial substantiation.
OBJECTIVES: In this pilot study, a high-quality fresh leaf hydroethanolic extract of the medicinal plant T. officinale (dandelion) was ingested by volunteers to investigate whether an increased urinary frequency and volume would result.
DESIGN: Volume of urinary output and fluid intake were recorded by subjects. Baseline values for urinary frequency and excretion ratio (urination volume:fluid intake) were established 2 days prior to dandelion dosing (8 mL TID) and monitored throughout a 1-day dosing period and 24 hours postdosing.
RESULTS: For the entire population (n = 17) there was a significant (p < 0.05) increase in the frequency of urination in the 5-hour period after the first dose. There was also a significant (p < 0.001) increase in the excretion ratio in the 5-hour period after the second dose of extract. The third dose failed to change any of the measured parameters.
CONCLUSIONS: Based on these first human data, T. officinale ethanolic extract shows promise as a diuretic in humans. Further studies are needed to establish the value of this herb for induction of diuresis in human subjects.

Gifgroene muze

Gifgroene muze, absint in de literatuur Naast de roman van Christophe Bataille over de absint (zie eerder), is er ook een thriller gepubliceerd met dezelfde titel. Of dat boek ook over het drankje of de plant gaat, durf ik niet zeggen. Thrillers zijn niet direct mijn geliefde lectuur. Er is wel een bloemlezing gepubliceerd over schrijvers en dichters die in het verleden wat over de absint geschreven hebben en dat is voor liefhebbers van literatuur én kruiden wel een aanrader. Of bestaan er geen mensen die zowel van natuur als cultuur houden? Beschrijving 'Absint: ultrasterk vergif. Eén glas en u bent dood. Journalisten drinken ervan als ze hun artikelen schrijven. Heeft meer soldaten gedood dan de bedoeïenen.' Aldus Gustave Flaubert over het modieuze aperitiefje dat in de Franse negentiende eeuw volksvijand nummer één werd. In 2005 was het honderd jaar geleden dat een Zwitserse boer in een alcoholische woedeaanval zijn zwangere vrouw en twee kinderen vermoordde. Hoewel absint geen aandeel had in zijn promillage leidde het schandaal in veel Europese landen tot het verbod ervan. Dit boek bevat een selectie uit het werk van absint minnende dichters en schrijvers en hun kritische tijdgenoten. Absint was tot voor kort in Nederland en België bij wet verboden. Het aperitief had een grote faam als roesverwekkend en gevaarlijk drankje. Een groot deel van die faam berust meer op mythevorming dan op waarheid. Schrijvers en andere kunstenaars (voorafgegaan door soldaten uit de Eerste Wereldoorlog) hebben zich van oudsher wel buitensporig gelaafd aan de absint en gingen er soms aan ten onder. "De gifgroene muze" is een bloemlezing verhalen en gedichten van en over gebruikers en bevat naast tal van minder bekende auteurs werk van Rimbaud, Verlaine, Crowley, Gorter, Slauerhoff en Queneau. Elke auteur wordt apart ingeleid. De teksten zijn vaak fonkelend vertaald en de bundel ademt een prikkelende geur van zonde, genot en decadentie. De eerste strofe van Alfred de Mussets 'Ode aan de absint' Gegroet, groene likeur, Nemesis van de Orgie! Jij brengt mij vergetelheid in de agonie Door mijn rode lippen in zatheid te drenken. Meer dan één reus wordt in jouw greep een kind. Gegroet! Zuster des doods! Breng ons absint. Laat haar in stromen schenken.
Gifgroene muze
-

Absint, roman van Christophe Bataille

Planten vind je niet alleen in de natuur of in tuinen, maar vormen een web van draden doorheen de geschiedenis van mensen. Zelfs in romans kunnen planten een hoofdpersonage zijn. Een klein Frans literair werkje van de gewaardeerde Franse schrijver Christophe Bataille draagt zelfs de naam van de beruchte plant en drank, de Absint.

Het verhaal van de roman
Het verhaal speelt zich af in 1871. Tijdens de Frans-Duitse oorlog zit een detachement Fransen ingesneeuwd in een fort bij Pontarlier, destijds het centrum van de absint. Een soldaat, Jean Mardet, vindt een baal gedroogde gentiaanblaadjes, bedoeld voor de bereiding van absint. Na talloze omzwervingen vestigt Mardet zich in de Provençe, noemt zich José - wat in het Provencaals 'mesjogge' betekent - en bewoont een huis waarin hij in de kelder zijn distilleertoestel heeft opgeslagen. Al snel weet een grote groep liefhebbers de weg naar zijn huis te vinden. Een van hen is een negenjarig jongetje dat, na een in absint gedoopt suikerklontje te hebben gegeten, besluit het geheim van José en zijn tovenaarswerk te ontrafelen.
Op een dag komt de gendarmerie op bezoek. Ze bestuderen de bereiding van de absint en constateren nogal wat gebreken aan de hygiënische voorschriften. Hun rapport verdwijnt echter in de archieven. José, wakker geschud door de inval en het mogelijkheid verbod op het bereiden van absint, besluit zijn biezen te pakken.
Het is 1915, de gendarmes verschijnen opnieuw ten tonele en moeten vaststellen dat de vogel is gevlogen. Jaren later vindt het jongetje een paar schriften waarin zijn moeder de verhalen heeft opgetekend die José zijn bezoekers vertelde. Hij ontdekt het geheim van de absintman: een rokkenjager met een zeer krachtig lokmiddel, de absintdrank.

In een mengeling van ruwheid en romantiek wordt ons de geschiedenis van de absintdrank en het leven van José verteld. Bataille beschrijft ook gedetailleerd het verbod dat in 1915 werd uitgevaardigd tegen illegale stokerijen en de wetgeving die erop volgde. Met weemoed en een romantische blik beschrijft hij wat in wezen een moeilijke tijd geweest moet zijn. Desondanks laat dit boek vooral een indruk achter van romantische raadselachtigheid.

Kanttekening van een herborist.
De absintlikeur werd voornamelijk gemaakt met Artemisia absinthium, de Absintalsem, een zeer bittersmakende en aromatisch geurende samengesteldbloemige, verwant aan Dragon en Bijvoet. Maar ook andere zogenaamde bitterstofplanten zoals Gele gentiaan en Venkel werden in deze en andere dranken verwerkt. Het vreemde in het boek is wel dat men vooral de naam van de gentiaan vermeld, terwijl de beschrijving van de plant, meer lijkt op de Alsem. 'Balen gentiaan hingen aan het plafond van de kelder te drogen.....Hun steeltjes waren zilvergrijs, zijdeachtig. De blaadjes waren grijs van boven en wit van onder' Ontegensprekelijk een beschrijving van Alsem en zeker niet van Gentiaan, die grote gele bloemen heeft en daarbij komt nog dat van de Gele gentiaan, alleen maar de wortel gebruikt wordt en zeker niet de bloemen. In het begin van het boek ontdekken de soldaten balen met zogenaamde gentiaanbloemen en Bataille schrijft 'De Franse soldaten zogen op de blaadjes van de giftige bloem', terwijl deze plant helemaal niet giftig is. Dus wel enige verwarring, die ik niet zo goed begrijp, omdat deze 2 planten helemaal niet op mekaar lijken en ik de indruk heb dat de schrijver ze allebei goed moet kennen. Ik zal het Christophe Bataille zelf eens moeten vragen, maar ondertussen blijf ik genieten van de geheimzinnige en poëtische sfeer in zijn roman 'Absint'.

Een impressie
Ze gingen zitten op een verweerde bank met uitzicht over het dal. Ik bracht de zilveren absintlepeltjes naar José, ze hadden ruitvormige gaatjes. Hij pakte er eentje, dat hij op een wijd kristallen glas vastzette. In de holte van het lepeltje legde hij een stukje suiker. Van heel hoog goot hij een straaltje absint van tweeënzeventig procent op het lepeltje.
Het stukje suiker bleef in het begin wit. De absint verspreidde zich in bittere gootjes. Daarna ontstond er vanuit het binnenste een smaragdgroene ster. Het is een droomsteentje dat tere vrouwen onder hun tong leggen.


Absint
Christophe Bataille

Vlier, Sambucus nigra werkzaam tegen griep?
Vlierbloesem en vlierbessen zijn van oudsher hét middel geweest tegen virale infecties met koorts. Zelf heb ik ook altijd ervaren dat een opkomende griep snel opgelost word door het drinken van 6 tot 8 kopjes warme bloesemthee per dag. Persoonlijk moet ik dan ook niet meer overtuigd worden van zijn werking, al ben ik wel blij dat onderzoek de werking wetenschappelijk kan onderbouwen en we op die manier efficiëntere preparaten kunnen maken. Bij deze dan ook een samenvatting van het meest recent onderzoek.

De grillig gedraaide stam van de oude vlier op de foto is te bewonderen in onze Franse verblijfplaats Bellegarde-en-Diois, de plaats waar we al vele jaren kruidenstages organiseren.

Recent wetenschappelijk onderzoek met Sambucus
King HF. Pilot clinical study on a proprietary elderberry extract: efficacy in addressing influenza symptoms. Online Journal of Pharmacology and Pharmacokinetics. 2009;5: 32-43.

Elderberry (Sambucus nigra) has a long history of use for the treatment of colds and influenza. Clinical studies have found that elderberry extracts can inhibit influenza a and b infections, and pre-clinical studies have shown antiviral effects. A recent study has shown that flavonoids from elderberry bind to the surface of the H1N1 influenza virus and interfere with host cell receptor recognition and/or binding. This pilot clinical trial was designed to examine the effect of a proprietary slow-dissolve elderberry extract lozenge in the treatment of flu-like symptoms.

The study was conducted at Shanghai Construction Technical College (Shanghai, China) in March-April 2009. The patients were aged 16-60 years and presented with flu symptoms for less than 24 hours. The patients had at least 3 of the following symptoms: fever, headache, muscle aches, coughing, mucus discharge, and nasal congestion. Using computer-generated randomization, the patients were assigned either lozenges containing 175 mg elderberry extract (HerbalScience Singapore Pte. Ltd.; Singapore; n=32) or placebo lozenges (n=32) that were similar in appearance and taste. The patients took 4 lozenges/day for 2 days at mealtimes and bedtime. The following symptoms were monitored using a visual analogue scale (VAS): fever, headache, muscle aches, cough, mucus discharge from the respiratory tract, and nasal congestion. The patients were asked to score their symptom improvements 4 times a day for 2 days on a scale of 0 (no problems) to 10 (pronounced problems).

Koortsverlagend
At baseline, 15 patients in the elderberry group and 9 in the placebo group had fevers ranging from 37.3-38.8°C. After the first 24 hours, there was a statistically significant decrease in fever compared to baseline in the elderberry group (P<0.0001). After 48 hours, all of the patients with fevers at baseline in the elderberry group had normal temperatures. In contrast, most patients with fever in the placebo group did not show improvement after 48 hours and only 2 had normal temperatures. All patients reported headaches at baseline. After 24 hours, there was a significant reduction in headache compared to baseline in the elderberry group (P<0.0001). After 48 hours, 78% of the elderberry group patients did not have headaches and 22% had mild headaches (VAS=1). In the placebo group, headaches became more severe compared to baseline after 48 hours (P<0.0001), and no improvements in headache were reported.

Hoestprikkel vermindert
At baseline, all of the patients in the elderberry group and 87.5% of patients in the placebo group had nasal congestion. After 24 hours, the elderberry group showed a significant improvement in nasal congestion (P<0.0001). After 48 hours, 50% of patients in the elderberry group had no nasal congestion. In the placebo group, nasal congestion was worse for most patients (P=0.049), and only 2 patients reported improvements after 48 hours. About half of the patients in each group reported coughing at baseline. No significant improvement in coughing was found after the first 24 hours in the elderberry group. However, after 48 hours, cough had improved in the elderberry group, but the difference was not statistically significant (P=0.093). Nonetheless, the elderberry group showed significant improvements in coughing when compared to the placebo group at 48 hours (P<0.0001). In the placebo group, the majority of patients reported a worsening of cough and the VAS score increased compared to baseline after 48 hours (P=0.0041). No adverse effects were reported.

The author concludes that the administration of this proprietary elderberry extract "can rapidly relieve influenza-like symptoms." He comments that the results suggest that the proprietary elderberry extract is similar or superior to antiviral drugs in treating influenza-like symptoms and shortening the duration of illness, but more research is needed to determine if the extract can reduce viral shedding. The absence of adverse events leads the author to suggest that the proprietary elderberry extract should be studied in children and the elderly. He also suggests research on the proprietary elderberry extract in treatment of pandemic H5N1 avian influenza infections based on unpublished data by Dr. Roschek and coworkers showing that flavonoids from elderberry bind to the viral strain in vitro. More research is needed to confirm these results, including clinical trials which use objective measurements of symptoms and laboratory-confirmed influenza cases.

References
1.Garner-Wizard M. Review of pharmacology and clinical benefits of European elderberry. HerbClip. January 31, 2006 (No. 070752-297). Austin, TX: American Botanical Council. Review of Monograph. Sambucus nigra (elderberry). Altern Med Rev. 2005;10(1):51-55.
2.Roschek B Jr, Fink RC, McMichael MD, Li D, Alberte RS. Elderberry flavonoids bind to and prevent H1N1 infection in vitro. Phytochem. Jul 2009;70(10):1255-1261.

Vlier, geen verboden vrucht | Mens en gezondheid: Alternatief

Brandnetelwortels

Zo zien de wortels van de Grote brandnetel, Urtica dioica eruit eind november, klaar om de wereld te veroveren en ook klaar om in alcohol gestopt te worden. En dat wordt dan een tinctuur die bij de oude mannenkwaal bij uitstek, prostaathypertrofie of BPH, heel wat verlichting kan geven.

Deze wortels kunnen zowel in het najaar als vroeg in het voorjaar geoogst worden.

Zie ook
In de naam van... Brandnetel | Kunst en cultuur: Taal
Brandnetelwortel bij prostaatvergroting - IOCOB
Receptuur bij prostaatklachten
Neem 20 gr wortels, niet al te houtig, knipt ze in kleine stukjes van 3 cm en laat ze 14 dagen trekken in 100cc ethanol van 45%. Af en toe schudden, na 14 dagen uitzeven met expressie, onder druk, zoals dat deftig gezegd wordt. Van dit gelig (urine-achtig) drankje 3 maal daags 20 druppels drinken eventueel opgelost in een thee van de Basterdwederik, Epilobium parviflorum. Santé, letterlijk bedoeld dan.

Eetbare planten

Eetbare planten, een boekje van Couplan. Boeken over het gebruik van eetbare wilde planten zijn er genoeg. Ik lees ze met veel plezier, het bereiden van die gerechten valt meestal wel mee, alleen het opeten valt wel eens vies tegen. Of het aan mij ligt of aan de gerechten wil ik even in het midden laten. Alleen heb ik wel de indruk dat sommige gerechten nooit bereid geweest zijn of dat de smakelijkheid van de ingrediënten nogal geromantiseerd wordt.

vogelmuur

Het boekje van Couplan is van de betere soort, je leert vijftig wilde groenten en vruchten ontdekken, wilde peen, grote klis, look zonder look en hop. Al die planten, worden beschreven en gefotografeerd, en de verschillende manieren waarop ze kunnen worden gebruikt zijn vrij duidelijk aangegeven. Toch is dit boek geen flora waar de planten nauwkeurig in beschreven worden, dus is het wel goed om een echt plantenboek (flora) te gebruiken om die planten te determineren of nog beter onder begeleiding van een herborist er op uit te trekken om de planten te leren kennen.
In ‘Eetbare planten’ vind je ook de beschrijving van een tiental 'vergeten' groenten, die vroeger in elke moestuin voorkwamen maar die daar geleidelijk aan uit verdwenen waren, en die zich tegenwoordig weer in enige belangstelling mogen verheugen.
In dit boek vindt u goede en gemakkelijk te maken recepten, zodat u de oogst van uw zoektocht in de vrije natuur direct kunt verwerken.

François Couplan
is een specialist in het traditionele gebruik van wilde planten. Hij heeft er een jarenlange studie van gemaakt, die hem over alle vijf continenten voerde. Als etnobotanicus (Museum d'histoire naturelle, Parijs) geeft hij al sinds 1975 les in het gebruik van wilde planten in Europa (België, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland) en in de Verenigde Staten in de vorm van praktische cursussen in het vrije veld. Hij is degene die het begrip 'survie douce', levenservaringen in harmonie met de natuur, gestalte heeft gegeven.
Franois Couplan heeft talrijke werken op het gebied van planten en van de natuur in het algemeen geschreven. Hij draagt eveneens regelmatig bij aan verschillende tijdschriften in Frankrijk, Zwitserland en Duitsland en heeft meer dan 450 artikelen over deze onderwerpen op zijn naam staan.

Vogelmuur / Stellaria media
Op koele plekken kan de grond bedekt zijn met een groen tapijt van dit plantje, dat zich thuis voelt langs de boszoom, in de beschutting van alleenstaande bomen, onder muren en in tuinen. Eigenlijk is dit het meest algemene onkruid dat er is. De naam is ontleend aan het feit dat vogels dol zijn op de vele zaadjes. Verwar hem niet met rood guichelheil (Anagalis arvensis], dat giftig is!
De kruipende plantjes dragen puntige, tegenoverstaande blaadjes en mooie witte bloemetjes, met vijf bloemblaadjes die tot aan de bladbasis ingesneden zijn, waardoor ze op miniatuursterren lijken. Door die witte bloemen onderscheiden ze zich duidelijk van rood guichelheil, waarvan de naam al de kleur van de bloemen aangeeft. De blaadjes van het rood guichelheil zijn ook veel kleiner. Guichelheil / Anagallis arvensis is ook veel zeldzamer.

Een van de betere wilde salades:
Vogelmuur is lekker sappig, met een verfijnde notensmaak. Zolang de stengels, blaadjes en bloemen mals zijn, kun je ze plukken en dat is eigenlijk het hele jaar door, want verschillende generaties van het plantje volgen elkaar onafgebroken op. Als het te droog is geweest of als de plant ouder wordt, worden de stengeltjes langer en harder, zodat je dan beter alleen de laatste scheutjes kunt plukken. Vogelmuur wordt voornamelijk rauw gegeten. Wat niet wegneemt, dat je ze ook in aardappelpuree kunt verwerken en een groentesoep verpest je er ook niet mee.
Nu, in deze warme novembermaand is de hele plant nog goed te plukken.

Eetbare planten, bloemen en zaden uit de vrije natuur
François Couplan

Ode aan Mellie Uyldert.
Dit jaar, zomaar op bijna 101 jarige leeftijd overleden, maar wat zeggen cijfers als je aan Mellie denkt. En wie is die mevrouw Uyldert? Kruidendeskundige, astrologe, heks of heilige?

Nuchter, een beetje biografie
Ook Mellie uyldert werd geboren en wel letterlijk een eeuw-igheid geleden, in 1908. Ze werd, door de scheiding van haar ouders, voornamelijk door haar moeder en in de geest van een terug naar de natuurbeweging beweging 'Rein Leven' opgevoed. Ze had vroeg belangstelling voor filosofie, ging echter al snel esoterische wetenschappen zoals astrologie en theosofie bestuderen. In 1942 is ze begonnen met het geven van voordrachten en cursussen over kruiden.

Enige jaren later, in 1947 startte ze met een eigen tijdschrift De Kaarsvlam, dat nog steeds bestaat en nu wordt uitgegeven door de Mellie Uyldert Stichting. Ze gaf ook les aan verschillende natuurgeneeskundige instituten. Verder schreef ze heel wat jaren voor het tijdschrift Onkruid. In 1984 raakte ze in opspraak voor haar zogenaamd racistische theorieën . Mellie 'vluchtte' naar België, waar ze nog lang doorging met het geven van cursussen en het schrijven van boeken in het conferentiecentrum Oasis op de Kalmthoutse heide. Ze werd enkele jaren geleden opgenomen in een antroposofisch verzorgingshuis te Blaricum waar ze dit jaar, een eeuw oud, overleed.

De taal der kruiden
Maar ik wil het het vooral over het boek van Mellie Uyldert 'De Taal der Kruiden' hebben. Het boek dateert al uit de jaren zestig. De tijd waarin het geloof in een nieuwe liefdevolle, romantische wereld samen ging met hard protest tegen een technische, gemechaniseerde wereld. We wilden achteruit vooruit. En toen verscheen Mellie Uyldert een ouderwetse geest pleitend voor een spirituele wereld zonder de oude godsdiensten. Aantrekkend en afstotend tegelijkertijd. Ik las haar boek de taal der kruiden om feiten over geneeskrachtige planten te kennen en ontdekte een boek en een vrouw die in de natuur niet alleen ecologische maar ook spirituele verbanden zag. Boeiend maar voor mij als nuchter kind van zijn tijd ook irriterend, overdreven soms zelfs bespottelijk. Maar ik kon op een of andere manier haar toch aanvaarden zoals ze was. Mellie Uyldert.

Nu 2009
Het was lang geleden dat ik de taal der kruiden nog ter hand had aangenomen, maar nu bij haar heengaan, want dood is niet de juiste terminologie voor Mellie, kon ik niets anders dan het boek kriskras opnieuw lezen. Ouderwets romantisch geschreven, maar opvallend vele feitelijke gegevens, tradities, verhalen, geschiedenis en gedichten en die overvloed van gegevens zo vlot verbonden met haar eigen levensopvattingen. Verwarrend ouderwets mooi! De waarheid, zal het wel niet zijn, maar één waarheid wel en daar kunnen we wel wat van leren.

Een boek voor wie?
Bij Mellie Uyldert en bij dit boek past ook wat ouderwetse taal. Wie zou zo'n boek nu nog willen of kunnen lezen? Is het de plantkundige, die met zijn trommel door sloten waadt en onder heggen kruipt om het zeldzaam kruid te vinden, waarvan de boeken spreken?

Of de kruidendokter, die het veld ingaat voor zijn zieken, en volgens de traditie het uur kiest van de dauw of van de middagzon, of de avondschemering, om het kruid te plukken als het vol is van geneeskracht in zijn etherische oliën?

Of de huisvrouw of huisman, die voor de maaltijd naar het kruidenhoekje van de moestuin gaat om er het toekruid voor de soep en voor de sla te snijden en het zaad te oogsten voor de thee, die menige winterkwaal verdrijven zal?

Of de natuurliefhebber, die elke zondag de stad ontvlucht om in de stilte te genieten van de argeloze weligheid van al dat welgedijend groen en de bloemen, open naar de zon?

Nog een citaat uit de inleiding:
Wie is het, die de taal der kruiden verstaat? Haastige voetstappen gaan over de weg — het stof waait over de wegberm, over de frisse blaadjes van de weegbree, over de rozetten van de paardebloem, over de dovenetel onder de heg en over de opgeheven kandelaartjes van het hondsdraf. De regen valt en wast de blaadjes weer schoon. Haastig gaan de mensen voorbij, gevangen in hun gedachten, in hun zorgen. Met geld en boodschappentas spoeden ze zich naar de drogist, naar de groentenwinkel — trappen op het uiengras dat hun soep zou willen kruiden en op de kamille, die bereid is hun pijn te verzachten. Terwijl zij met blinde ogen en dove oren door het zorgvolle leven jachten, leeft en werkt de ganse schepping om hen heen, om hen alles te schenken wat zij behoeven.

De taal der kruiden
Mellie Uyldert

Allium molly en de Odysseus?

Allium molly en de Odysseus? Ik heb, wel wat laat, nog enkele bolgewassen aan de grond toevertrouwd. Niet de superdikke en populaire soorten zoals tulpen en hyacinten, dat is niet zo direct mijn ding, maar de lieve, kleine bolletjes met bescheiden bloemen zoals crocus- en alliumsoorten. Vooral van de geelbloeiende Allium molly hou ik wel, ook al omdat het een 'wilde' soort is en in het verleden ook als geneeskrachtig beschreven werd. Allium molly is door zijn ontdekker, Linnaeus, genoemd naar een oude 'toverplant' met de naam Moly of Môlu. In zijn gebied van oorsprong, zuidelijk Europa, geloofde men dat wanneer deze Allium molly in de tuin tot bloei kwam, dit een goed voorteken was. De toverplant moly word vermeld in de Odysseus van Homerus. In deze Odyssee verandert de godin Kirke de metgezellen van Odysseus in varkens door ze drugs toe te dienen waardoor, zoals Homerus schrijft, 'een mens zijn vaderland vergeet'. Kirke's helse kruiden bestonden uit doornappel of alruin en monnikskap, een combinatie die zich tot in de 20ste eeuw in de apotheek heeft gehandhaafd als een uitwendig pijnstillend middel. Aconitine uit monnikskap veroorzaakt na inname een specifieke jeuk en tinteling van de huid, alsof je stekelige varkensharen krijgt. Odysseus krijgt echter van Hermes een kruid dat als tegengif werkte en, ongevoelig geworden voor het vergif, dwingt hij Kirke met het zwaard zijn makkers weer uit hun roes te halen. De anti-drug van Hermes noemde Moly en werd beschreven als een bolgewas met witte of met gele bloemen. Zou dat wonderbaarlijke bolgewas onze Allium molly geweest kunnen zijn? Of toch eerder het sneeuwklokje, Galanthus nivalis, dat het alkaloïde galanthamine bevat, waarvan bekend is dat het de giftige parasympaticolytische werking van de tropaanalkaloïden uit doornappel en mandragora kan neutraliseren. Wat een ingewikkelde en bevreemdende gedachtenkronkels een herborist toch kan hebben, door alleen maar wat kleine witte knolletjes in de grond te stoppen. H. Marzell, 1964:47. F.C. Czygan. Hellas und phytopharmaka.Deutsche Apoth. Ztg. 1995 ;135:15-19. Ducourthial. Flore magique et astrologique de l'Antiquité.

Met onze 'nieuwe' warme winters kan ik in het najaar niet alleen plantenwortels oogsten, maar staan er ook nieuwe, frisse bladeren van weegbree en paardenbloem klaar om geoogst te worden. Vooral aan de weegbree kan ik niet weerstaan. Daarom maar weer eens over dit onkruid nagedacht.

Een plantengedicht van Arthur van Schendel over Weegbree.

Weegbree
Ik had een wens toen ‘k naast een weegbree zat.
Men zegt dat een geduldig zieltje, van
De minnaar eens verlaten, in dit plantje
Haar woning vond aan alle ’s Heren wegen
En wachten mocht op de Verdwaalde, en dat zij
Een ieder die een schat verloren had
En zocht en vroeg, terechtwees naar zijn heil,
En bovenal was zij weldadig voor
De blindeman, die tastte met zijn stok.
Als die de bloem, die uit haar woning rees,
Maar raakte met de hand, zag hij in donker
En vond gewis de weg naar huis terug.
Het is maar volksgeloof, voor kindren, voor
Onnoozlen, maar de weegbree is mij dierbaar.

En ook mij is de weegbree dierbaar, dat onkruid, die tredplant, die masochistische plant, die beter groeit naar gelang hij meer vertrapt wordt, die plant die mij voor het eerst liet kennis maken met de geneeskracht van de natuur.
Hoe verwonderd was ik 42 jaar geleden op een frisse voorjaarsdag, toen ik voor de eerste keer het theoretisch gelees over kruiden in praktijk bracht en zo ontdekte hoe een vers gekneusd weegbreeblad de jeukende uitslag op mijn arm binnen de minuut neutraliseerde.

Zomaar in november een oogstdag van weegbreeblaadjes, voor herboristen is er in elk seizoen wel wat te verzamelen, zelfs bladeren op voorwaarde dat ze er gezond groen uit zien. Nu kan eventueel ook varkensgras, jong brandnetelblad, paardenbloemblad en veldzuring nog geoogst worden. In november is het natuurlijk vooral oogsttijd voor wortels.

Zie ook In de naam van... Weegbree | Kunst en cultuur: Taal
Zie ook Weegbree, wetenschappelijk bekeken | Wetenschap: Scheikunde

Wilgenschors / Cortex salix

Wilgenschors / Cortex salix Schors oogsten van bomen en struiken doe ik niet zo veel meer. Het is zowat 13 jaar geleden dat ik nog eens een tinctuur van wilgenschors gemaakt heb. Toen van een fors gesnoeide boom uit mijn eigen tuin, en ik schreef in mijn dagboek 'om mijn eigen gewrichten wat ge-wilg-iger te maken'. Vandaag heb ik het nog eens geprobeerd met de gele, gemakkelijk te schillen schors van de schietwilg. Gewone wilgen hebben als jonge boom een gladde schors, die later diep gegroefd wordt. De kleur van de schors is donkerbruin of grijs. De kroon van de boom is onregelmatig net als de stam en de takken. Het geheel doet wat rommelig aan. Wilgen zijn nauw verwant aan populieren, met in de winter dit verschil dat een wilg geen of hoogstens slecht ontwikkelde eindknoppen heeft, terwijl deze bij een populier juist opvallen omdat ze groot en puntig zijn. Aan het eind van de winter staan wilgen in de startblokken om uit te lopen zodra de temperatuur naar omhoog gaat en dan tonen ze hun 'katjes', de opvallend witte, viltige omhulsels van de knoppen. 

Dioscorides over de wilg 

De meeste medische auteurs uit de oudheid hebben de wilg in hun geschriften vermeld en zijn deugden bezongen. Zij beschreven vooral de verkoelende eigenschappen. De voornaamste gebruiksaanwijzingen waren koorts, hoofdpijn, bloedspuwen en onmatige geslachtsdrift. 

Dioskorides schrijft in zijn De Medica Materia Libri Sex, cap. CXVII (in vertaling) : De wilg is voldoende bekend : zijn zaad, bladeren, schors en sap hebben stoppende kracht. Stukgewreven bladeren met een weinig peper in wijn gedronken is nuttig voor darmlijders en met water ingenomen maken zij dat de vrouwen niet zwanger worden. Wilgenzaad in drank is nuttig voor degene die bloedspuwen. As van de schors in azijn gemacereerd neemt eksterogen en wratten weg door die ermee droog in te wrijven. Het sap uit de bladeren en de schors met rozenwater in een kelk van granaatappel verwarmd, helpt tegen de oorpijn. Een decoct ervan is uitermate nuttig voor de jichtlijders, het reinigt het lichaam van huidschilfers. Men verzamelt gedurende de bloeitijd het sap, dat bij insnijding uit de schors sijpelt, in de wonde wordt een sap aangetroffen dat zeer krachtig is om de stoffen die schadelijk zijn voor de ogen weg te nemen. 

Pijnstillend, bloedstelpend en contraceptief zijn dus volgens Dioskorides de voornaamste gebruiksaanwijzingen, waarbij het bloedstelpende en natuurlijk het pijnstillende (aspirinestoffen) ook nu nog bekend zijn, maar hoe zit dat met het contraceptieve? Zou het alleen de bevruchting tegen gaan omdat de wilg en vooral de katjes de 'goesting' verminderen, dus anaphrodisiaak zijn? Of is er meer aan de hand? 

Van Maerlant over de wilg 

Ook gedurende de Middeleeuwen leverde de wilg een courante medicijn. In ons taalgebied is Jacob van Maerlant de eerste die in de 13de eeuw over de wilg schrijft en dan nog in dichtvorm ook : Salix es der wilghen name een nuttelic boem van grooter vrame Men seghet wie dat wilgebloemen in sine spise hevet ghenomen dat hem luxurie over waer neporret nemmermeer dar naer sap gheduwet huten bloemen ende in enen dranc ghenomen dat es goet ieghen den rede sine blade in watre mede ghestroiet omtrent hem die leghet in heeter sucht enties pleghet het vercoelt die quade lucht die dar es vander grooter sucht.  Jacob van Maerlant wist dus, dat de wilg alle hitte van koorts en geslachtsdrift bestrijdt en dat zijn bladeren kunnen gebruikt worden om de ziekenkamer te verfrissen.

Nu het blad van bomen en struiken af valt, komen de bomen in hun blootje te staan en vertonen ze hun verborgen kwaliteiten. Geneeskrachtige knoppen maar ook de takken met schors van wilg en vuilboom bijvoorbeeld vertellen nu hun verhaal.
Vergeten verhalen en vreemde namen, zoals ze ook te lezen zijn in oude kruidenboeken. Die boeken ruiken al even muf als de schors van wilg en vuilboom. En dat bedoel ik dan positief.

Bijvoorbeeld de namen van Vuilboom / Rhamnus frangula
Nederlands: Sporkenhout; Vuilboom; Boombast; Bastjes; Buskruithout; Hondsboom; Hondjeshout; Jeujesboom; Pijlboom; Pijlhout (Rety); Ramenasbast; Stinkeboom; Steenbast; Vuilsporkenboom; Laxeerhout; Laxeerbast; Ramandelbast; Boerenrhabarbe; Rhamnusbast; Sprokkenhout; Spork; Bloedplant (Poperinge); Bloedzijkenhout (Brab.); Bloedzijkers (Huldenberg); Hondelaar (Oostvl.); Hondsknop (Poppel); Peggenhout (Brecht); Poerhout (Oostvl.); Pinnekenshout (Geel); Bloedhout (N. Ned.); Hondebeien (N. Ned.); Kraaibessen (N. Ned.); Stinkhout (N. Ned.); Sprokkel (N. Ned.); Honzelaar; Sulferhout (Brugge); Wakelenhout (N. Ned.).

Frans: Bourdaine; Bourgène; Frangule; Aune noir; Bois noir; Rhubarbe des paysans; Puène; Coudrier noir; Bois a poudre.

Duits: Faulbaum; Pulverholz; Stinkbaum; Grindbaum; Gelbholz; Aalkirsche; Bruchholz; Schwarzerle; Schiessholz; Zapfenholz.

Engels: Alder-buckthorn; Butcher's pricktree; Arrow-wood; Stinking roger; Black aldertree.

De vreemde naam vuilboom verwijst mogelijk naar de onaangename geur van de verse bast, of misschien naar het laxerend effect van bes en schors, zeg maar het vuil dat wordt verwijderd. Ook schapen en geiten kregen het schijt of gingen bloed zijken door aan de schors te knabbelen.
Wel veel smerigheid met deze stinkeboom, gelukkig bleken de takken van het pijlhout ook geschikt voor het maken van pijlen en peggen, kleine spiekes voor het repareren van versleten klompen, vandaar het peggen- of pinnekenshout.
De takken breken ook gemakkelijk, waardoor er veel sprokkelhout onder deze struiken ligt, hout dat vroeger verzameld werd om de kachel aan te maken. En zo spreken wij nu nog altijd over het sporkehout, al sprokkelen we dat hout al lang niet meer.

Hevig weer aan zee, altijd goed voor schuimbekkende golven en indrukwekkende wolken, alsof boven beneden en beneden boven word. Wolken rollen onder de golven. Golven bollen boven de wolken.

Ashwaganda, Indisch adaptogeen

Ashwaganda of andere adaptogene planten zijn goed te gebruiken in de overgang van het ene seizoen naar het andere. Het zijn niet voor niks planten die ons helpen met aanpassen, adapteren. Zeker als we via de media zo gedreigd worden met die onverbiddelijke varkensgriep, kunnen deze planten ons een handje helpen. Bij deze wat info over recent wetenschappelijk onderzoek met Withania somnifera uit het tijdschrift HerbalGram   

Ashwagandha – The Energy Builder The Northern Hemisphere is entering the cold and flu season complicated this year by the fear of the H1N1 flu strain. Since people with compromised immune systems are at the most risk, it makes sense to strengthen the immune system with supplements such as vitamins A and C and colloidal silver. However, the best defense against the winter ailments as well as the environmental stressors often experienced at this time of year is to have a strong, vital body. Ashwagandha, also known as winter cherry or withania, is an Ayurvedic herb that is used in the same manner that traditional Chinese medicine uses ginseng. HerbalGram 070593-387 covers a randomized, controlled trial which evaluated the use of ashwagandha in chronically stressed subjects. The researchers found that ashwagandha effectively lowered cortisol levels and C-reactive protein as well as improved stress scores. Ayurveda states that ashwagandha "gives the vitality and sexual energy of a horse." The herb is used to strengthen the reproductive, nervous, and respiratory systems. Ayurveda doctors prescribe ashwagandha for conditions such as general debility, nervous exhaustion, overwork, insomnia, multiple sclerosis, rheumatism, skin afflictions, anemia, infertility, coughs, and difficulty breathing. It is a gentle herb as it is used in both the elderly and children. Ashwagandha shares the dual nature of being a rejuvenative and aphrodisiac as well as a nervine and sedative. It is often used in a milk decoction as well as in medicated ghee (clarified butter) and medicated oil. When taken with milk, honey and/or basmati rice can be added. Used in this way, ashwagandha is thought to inhibit aging and regenerate the system. The herb is considered sattvic (restores balance) and promotes deep, dreamless sleep. 

 Ashwaganda is een Indische plant, die ook in Europa goed te kweken is. Zelf maak ik regelmatig tinctuur van de wortel. Zie afbeelding.

Kaardebol

Zo ziet Kaardebol er uit na de bloei, en in de loop van herfst en winter verandert de kleur langzaam van roestbruin naar grijs en de structuur van stevig stekelig naar bros rafelig. Het lot van ieder levend wezen. De schoonheid van sterflijkheid!

Weverskaarde, kaardedistel, kaardekruid, kannewasser
wijwaterdistel, wol- en wouddistel
wie verzint al die woorden?
Zelfs kam, gendarmhoed en herderstaf heeft hij als naam gekregen.
En dan nog de romantische Franse namen: Cuvette de Venus, Bain Notre-Dame,
en Verge de pasteur. Passen die goed bij mekaar?
En het houdt niet op: Cabaret des oiseaux, Peignerolle en chardon à bonnetier.

Hoe vergankelijk zijn woorden?
Nu noemt hij Dipsacus sylvestris of Dipsacus fullonum.

Meer over kaardebol. https://sites.google.com/site/kruidwis/planten-van-a-tot-z/dipsacus-kaardebol

Laat thuis van het les geven in Leuven. Bij het openen van het tuinhek valt het laatste blaadje van mijn Ginkgo-boompje. De stoep is bezaaid met de gele V-vormige bladeren. Hoe zou het gesteld zijn met de geneeskrachtige kwaliteiten van afgevallen bladeren? Zouden zij ook goed zijn tegen geheugenproblemen, vergeetachtigheid, impotentie bij ouderen, circulatieproblemen en mogelijk zelfs tegen de ziekte van Alzheimer?

Gelijk glinsterend gouden vogeltjes
Vallen de geheugenblaadjes
In de avond van de herfst

Vrij naar Akiko Yosana (1878 – 1942)

Aartsengelwortel of Grote engelwortel.

Angelicawortels kunnen nu geoogst worden. Als je de stevige wortels uit de grond trekt, wordt je omringd door de aromatische geur. Zouden echte engelen zo ruiken? Niet zeemzoet maar krachtig kruidig. Als dat zo zou zijn, wil ik wel naar de engelenhemel.

Meer info over Engelwortel op www.herborist.infoteur.nl. artikel 29054 Engelwortel in de Oud-Noorse samenleving.
Een citaat: In de wetgeving voor West-Noorwegen van het jaar 940 staat het als volgt: "Indien iemand een angelica-tuin heeft aangelegd, mag hij de planten meenemen, indien hij vertrekt." Het is duidelijk, dat mensen, die bij iemand werkten,vaak een angelica tuin voor privé gebruik aanlegden, en de planten uit deze tuin mochten meenemen, indien zij verhuisden. De waarde die de oude Noren aan deze tuinen hechtten, ziet men uit andere wettelijke bepalingen: "Indien iemand in de angelica tuin van iemand anders gaat en iets steelt, is hij rechteloos"
Waarom kwam juist deze plant op deze wijze onder een soort wettelijke bescherming te staan bij de oude vikingen?

Zwarte toorts langs de Maas.

Onderweg in de Franse Maasvallei, wij kronkelen mee met de Maas tot Monthermé, waar we royaal langs de rivier kunnen parkeren en dus ook voor de nacht bivakkeren. Het is nog wel vroeg maar met het grijze weer en de wintertijd begint de avond al rond 3 uur in de middag. Dus stoppen we op tijd. Ik wandel nog even langs de Maas door een somber Monthermé. Veel vertier is er niet, altijd weer een groot verschil met Vlaanderen. Weinig cafés en dan nog gesloten ook op zondagmiddag. Zo iets kunnen wij ons in België nauwelijks voorstellen. Langs de Maas besnuffel ik zoals een rechtgeaarde herborist nog wat planten. In de hoge muren, die de stad moeten beschermen tegen een buiten zijn oevers tredende rivier, groeit stevige Rode valeriaan, Groot glaskruid en Muurleeuwenbek. Niks uitzonderlijk maar toch. Wel uitzonderlijk is de geel bloeiende Zwarte toorts, Verbascum nigrum. Ja, je leest het goed, wel wat idioot maar de 'zwarte' toorts bloeit geel. Al is de naam toorts of kaars nu in dit donkere, sombere weer wel goed gekozen. Met mijn paraplu bescherm ik mezelf, mijn fototoestel en de vlammende toorts en maak zo een mooi plaatje van de plant. Al zou de mooiste foto nu wel Maurice met toorts en paraplu geweest zijn. Helaas kan ik zelf dat gevoelig plaatje niet vastleggen.

Zie ook: Koningskaars voor de keel | Mens en gezondheid: Alternatief

Ellezelles heksenwandeling

Wandelen doe ik altijd weer. Nu net over de grens met Wallonië. Ellezelles, het zogenaamde heksendorp. We volgen hier het heksenpad. Bij de Heilige Kerk ontmoeten we mekaar. Niet vermomde heksen-herboristen, toekomstigen en verledenen. Bekenden en veel onbekenden.Gelukkig opnieuw een levende vereniging. Gezellig en geloofwaardig. Dus wandelen! 

Eerst een toerke rond de kerk langs het steegje en dan het dorp uit en het veld in.

Op de paden komen we natuurlijk onverbiddelijk onze eeuwige tredplanten tegen, weegbree, varkensgras, schijfkamille. Zij hebben ons nodig en wij hen ook. Langs de akker met een soort koolzaad, het juiste ras ken ik niet, groeit nog bloeiende ereprijs en één zielig bloemetje van de Echte kamille. In de omgewoelde grond langs de akkerrand ontkiemen er al wriemelend veel andere akkeronkruiden. Ik zeg er niets van, ze zijn nog nauwelijks te herkennen, mogelijk Klaproos en Korenbloem of dat stel ik me toch voor. Beter herkenbaar zijn Bijvoet en Grote klis op een braakliggende akker, ook zij blijven trouw aan hun biotoop. En ik blijf een beetje te veel trouw aan mijn klassieke verhalen over deze ruwe ruigtekruiden. Mooi zijn deze planten zeker niet. En als je niet mooi bent moet er maar iemand spannende verhalen over jou vertellen. Een plant of mens moet ergens de aandacht mee trekken.

Dus, hoe zit het nu met die Bijvoet, bij de voet, is het werkelijk zo dat in de schoen gedragen het vermoeidheid zou verdrijven. Nu ja, als de soldaten van Hannibal de Alpen overgetrokken zouden zijn met dit plantje onder hun voeten, dan moet het voor ons toch ook wel een hulp kunnen zijn. Op deze trage wandeling hebben we het niet direct nodig, al klimmen we nu wel het bos in, daar groeien weer andere kleine plantjes en grotere betonnen koppen, die ons vol afgrijzen aankijken. De planten zijn weer dagdagelijks, hoe is het mogelijk dat ik mij toch nog kan blijven verwonderen over dat onooglijk groen. Over het woekerend Zevenblad, dat negenachtig blad heeft en pronkt met een majestueuze Latijnse naam Aegopodium podagraria, wat wil zeggen geitenvoet en voetjicht, naar de vorm van het blad en naar zijn geneeskrachtige werking.

We staan op een smal steil pad, nogal ver van mekaar zo met zijn vijf en twintigen en ondertussen willen er ook wat mountainbikers naar beneden. Dus is het wel even drummen en moeten onze mensenvoeten wel tussen de geitenvoeten gaan staan, waardoor ik een ander ouderwets en kruipend plantje ruik, hondsdraf, de geur van mijn jeugd. De geur van goed gevoel maar ook de geur van ver verleden. Toch gaan we ook nu gewoon verder, het bos weer uit met vergezicht op Ellezelles en de rest van het Pays des Collines. IJzeren gebeeldhouwde koppen staren samen met ons het landschap in. De beeldhouwer Vandewattijne heeft zich hier wel een beetje vereeuwigd.

Ergens komen we ook boven in een ander dorpje, bij een boerderij vinden we florissante, glimmende kaasjeskruiden. Het is duidelijk te zien dat ze profiteren van de koeienstront. De onrijpe groene zaadvormpjes werden vroeger als kinderbroodjes gegeten. Ook de naam kaas verwijst naar het eetbare of naar de vorm van de vruchtjes. Het zijn medicinaal ook nu nog gebruikte slijmstofplanten die kinderkeeltjes kunnen verzachten en kuchhoestjes oplossen.

We dalen terug richting Ellezelles langs haag en heg, vinden nog wat uit de kluiten gewassen heelblaadjes. Hoe is het mogelijk om met zo'n naam niet meer in de medicinale mode te zijn. Daarmoeten we ooit iets aan doen. Ook deze plant heeft een indrukwekkende officiële naam Pulicaria dysenterica, dus tegen dysenterie en tegen vlooienbeestjes. Maar ja, dysenterie en vlooienbeestjes zijn er niet veel meer, dus hebben we onze vlooienplant ook niet meer nodig zeker?

We komen in het dorp, wandelen voorbij het merkwaardige café La Cigale et la Fourmi en rijden dan naar de plaatselijke brouwerij-café, waar we genieten van het heksenbier Quintine. Zou de heks Quintine wel blij zijn met onze vreemde aandacht voor haar verbrand persoontje. Misschien moetenwe de mooie heks-herborist van vroeger weer herwaarderen. De wijze vrouw, eenvoudig, troostend zonder toverende tierlantijntjes, en zeker zonder bochel of gekromde neus. Willen de echte heksen-herboristen opstaan

Gin(k)go biloba

Zie dit kleinood in mijn gaarde:
boomblad uit de oriënt,
siert met zijn geheime waarde,
ingewijden welbekend.

Leeft het als een enkel wezen,
innerlijk in twee gedeeld?
Of vormt juist het uitgelezen
tweetal één herkenbaar beeld?


Langzaam rijpende ideeën
werpen op die vragen licht.
Voel je niet dat ik in tweeën
eenling ben in mijn gedicht?


Origineel van Goethe

Dieses Raums Blatt, der von Osten
Meinem Garten anvertraut,
Gibt geheimen Sinn zu kosten,
Wie 's den Wissenden erbaut.

Ist es ein lebendig Wesen
Das sich in sich selbst getrennt?
Sinds es zwei, die sich erlesen,
Dass man sie als eines kennt?

Solche Fragen zu erwidern
Fand ich wohl den rechten Sinn;
fühlst du nicht an meinen Liedern,
Dass ich eins und doppelt bin?

ginkgo, mijn geheugenblaadjes in de herfst

Zon dag en vijgenboom

Zondag, zon dag aan zee. Het vijgenblad aan onze huisboom verkleurt langzaam naar geel, veel groene vijgen worden zichtbaar, maar zullen helaas niet af rijpen. Maar nieuwe bladknoppen lonken al naar volgend jaar.

In de gemmotherapie worden deze knoppen (gemmo) vers in een mengsel van glycerine, ethanol en water getrokken om zo een glycerinemaceraat te verkrijgen, dat vooral gebruikt wordt tegen maagontsteking en maagzweren met psychosomatische oorzaak. Dus geschikt voor overspannen managers met maag en darmproblemen.

Zouden we ook van die onrijpe vijgen een soortgelijk middel kunnen maken? Het zijn in zekere zin toch ook plantendelen in groei, die mogelijk ook veel hormonale stoffen bevatten, net zoals de boomknoppen. Stoffen zoals auxinen, gibberillinen en cytokinen, veel -inen die de plant nodig heeft om nieuw leven te geven en waar wij als mens ook van proberen te profiteren. Gemmotherapie dus.

Literatuur: Handboek Gemmotherapie van Ted Gerretzen.