Epimedium

Morgen naar Hoegaarden voor de derde buitendag van de opleiding. Ook al de zoveelste keer maar gelukkig nog altijd met evenveel plezier, want er van genieten blijft toch het allerbelangrijkste. Wel vreemd is dat ik zo'n dag nu wil voorbereiden en dat is niet mijn gewoonte. Het onverwachte, de verbazing vind ik toch bijzonder. Dus nu mijn geheugen even pijnigen, wat groeit er in de tuinen van Hoegaarden, er is blijkbaar wel veel veranderd en dus toch weer wat spannend. Ik herinner mij vooral wat vreemde planten met bijzondere namen zoals varkensbrood en elfenbloem, dus nu even over de elfenbloem.

Tweeduizend jaar geleden schreef Dioscorides: ‘De bladeren van Epimedium, gestoten en met olie gemengd en papvormig of pleistervormig op de borsten gelegd maken dat ze niet te groot worden, maar in een vorm blijven. De wortel belet de vrouwen te ontvangen. De bladeren gestoten en daarvan vijf drachmen zwaar vijf dagen lang met wijn te drinken gegeven nadat de vrouwen hun maandstonden gehad hebben beletten ook het ontvangen van de vrucht. Plinius schrijft ook dat Epimedium zo dik makend en verkoelend van krachten is dat de vrouwen van het gebruik er van behoren te wachten. Galenus zegt naast het voor verhaalde dat er geen merkelijke eigenschap in is, dan dat men geloofd dat het met enig nat ingenomen onvruchtbaar maakt’.

Duidelijk allemaal verwijzingen naar een mogelijk hormonale werking en dus niet verwonderlijk dat de plant ook als afrodisiacum een oude reputatie heeft. En ook altijd interessant om daar tijdens een kruidenwandeling wat over te vertellen.

Zie ook https://sites.google.com/site/kruidwis/planten-van-a-tot-z/epimedium-elfenbloem

Geheugenplanten.

A Review of Phytochemicals that Enhance Human Brain Function. Kennedy DO, Wightman EL. Herbal extracts and phytochemicals: plant secondary metabolites and the enhancement of human brain function. Adv Nutr. January 2011;2(1):32-50.

Citroenmelisse

There is a limited number of drugs that can help people slow the cognitive decline associated with aging, and these drugs have undesirable side effects. Many people turn to herbal products to help preserve memory and cognitive abilities. Plants have many chemicals that influence brain function, yet few have been thoroughly tested in humans. The purpose of this article was to review current knowledge about plant extracts and phytochemicals which have been tested in humans and assess their effectiveness in improving brain function.
Many secondary metabolites affect the central nervous system in insects and animals. Secondary metabolites that have central nervous system effects and that have been studied in humans include alkaloids, terpenes, and phenolic compounds. 

Alkaloids
Humans have used alkaloid-containing plants medicinally for thousands of years. Medicinal and social alkaloids include atropine, ephedrine, cocaine, morphine, nicotine, and caffeine.
Caffeine is the most widely consumed psychoactive substance in the world. It is an antagonist of the inhibitory adenosine A1 and A2 receptors, which is responsible for the stimulation, and also causes constriction of blood vessels in the brain. Caffeine also increases activity in dopamine neuronal systems. At low doses, caffeine increases alertness and improves performance on tests of attention. At high doses, caffeine can cause anxiety, insomnia, rapid heart beat, and agitation.
Nicotine is found in tobacco (Nicotiana tabacum). Nicotine binds to acetylcholine receptors and increases the release of acetylcholine, serotonin, and other neurotransmitters. It increases dopamine activity, which is associated with its addictive effect. Clinical trials in smokers and non-smokers show that nicotine improves performance on tests of memory and attention.

Terpenes

Ginkgo biloba / Maurice Godefridi

Terpenes are a diverse group of lipid-soluble compounds. Some terpenes are non-toxic and are common in foods and spices; others are toxic.
Ginkgo (Ginkgo biloba) leaves contain a number of terpenes, including bilobalide and ginkgolides A, B, C, and J. Effects of ginkgo leaf extracts in the central nervous system include modulation of several neurotransmitter systems, enhanced blood flow in the brain, and scavenging of free radicals. Ginkgo is one of the most popular herbal products, and it is used to improve cognitive performance. More than 30 clinical trials have tested the effects of ginkgo on cognitive function in people with dementia or age-related cognitive impairment. One meta-analysis concluded that the evidence for cognitive improvement with ginkgo supplementation is inconsistent, while another meta-analysis concluded that ginkgo improves attention, executive function, and long-term memory.
Lemon balm (Melissa officinalis) contains a variety of monoterpenoids and sesquiterpenes. Effects of lemon balm on the central nervous system include binding to specific cholinergic receptors, increased activity of the neurotransmitter gamma-aminobutyric acid (GABA), and antioxidant activity. Limited clinical trials have shown that lemon balm has anti-anxiety effects, improves agitation and quality of life in people with severe dementia, but has inconsistent effects on memory.
Asian ginseng (Panax ginseng) roots contain 40 or more triterpene saponins known as ginsenosides. Ginseng root extracts have neuroprotective effects, modulate the neuroendocrine system and the synthesis of nitric oxide, which relaxes blood vessels and influences many cellular activities. Clinical trials have shown that ginseng improves accuracy on memory tests and improves the speed of performing attention tasks. The impact of ginseng on mood has been inconsistent in clinical trials to date.
Sage (Salvia officinalis) contains a range of monoterpenes. Effects on the central nervous system include anti-inflammatory activity and decreased breakdown of the acetylcholine neurotransmitter. Clinical trials have demonstrated improved memory, attention, and alertness in healthy people after single doses of sage extract and improved cognitive function in people with Alzheimer's disease after 16 weeks of an alcoholic tincture of sage.
Valerian (Valeriana officinalis) root contains a variety of terpenes, including the valepotriates and valerenic acid. Valerian compounds modulate serotonin receptor subtypes, GABA, and adenosine receptors and have anxiolytic activity. Some clinical trials suggest that valerian improves sleep quality; others were not conclusive.

Phenolics

Hypericum perforatum / Maurice Godefridi

Phenolics are ubiquitous in plants and they are important components in the human diet. They range from simple, low molecular weight compounds to complex, large structures such as flavonoids, tannins, and anthocyanins.
Curcumin is a polyphenol from turmeric (Curcuma longa). Curcumin prevented cognitive deficits and improved learning and memory in mouse models of Alzheimer's disease. Curcumin also reversed amnesia in rats. Many small pilot studies have been conducted in humans, but there are few controlled clinical trials to support a benefit of curcumin in brain function.
Epigallocatechin-3-gallate (EGCG) and related polyphenols are present in tea (Camellia sinensis). In vitro and animal studies suggest that EGCG may have protective effects in Alzheimer's disease and Parkinson's disease. EGCG improved cognitive performance and increased antioxidant capacity in rats. In epidemiological studies, greater consumption of green tea is associated with reduced risk of cognitive impairment and neurodegenerative disorders.
St. John's wort (SJW; Hypericum perforatum) extract contains a variety of phenolic compounds that have an impact on brain function, including phenolic acids, flavonoids, hyperforin, and hypericin. SJW extracts have been reported to inhibit reuptake of serotonin, dopamine, and GABA, but this finding is highly doubtful. Other reports include increased neurotransmitter sensitivity and altered receptor binding. Clinical trials have established that SJW is an effective treatment in people with mild to moderate depression. 
Resveratrol is found in the skin of red grapes (Vitis vinifera) and in some other edible plants. Resveratrol preserved behavior and cognitive performance in older rats with brain injuries. In healthy humans, single doses of resveratrol increased blood flow and oxygen uptake in the frontal cortex of the brain, suggesting it may have benefits in Alzheimer's disease and other neurological disorders. 
Soy (Glycine max) extract contains isoflavones such as genistein, daidzein, and glycetin that have very weak estrogen-like effects. Several clinical trials have shown that soy isoflavones modestly improve neurocognitive function and mood in postmenopausal women, but other clinical trials showed no improvement. Compared to a diet with no soy isoflavones, a diet rich in soy isoflavones was associated with improved short-term and long-term memory in men and women.

Conclusion
The authors conclude that the literature describing the effectiveness of herbal extracts for improving brain function is "somewhat equivocal." Research on caffeine and nicotine has been hampered by the addictive nature and serious adverse effects attributed to these alkaloids. Research is progressing among plants containing terpenes, particularly ginkgo and valerian. However, the methodological quality of some of the clinical trials has been poor, and results have been inconsistent. Interest in the potential cognitive benefits of curcumin, EGCG, resveratrol, and soy isoflavones is relatively recent, and human clinical trials are still in the early stages. 
The authors describe challenges in developing plant-based products to prevent or reverse age-related cognitive decline. Challenges include identifying the active components, understanding the synergism among the active components, defining the environmental stressors and growing conditions under which plants produce increased amounts of secondary metabolites, and standardizing plant products to provide beneficial amounts of active compounds.

Algemeen  advies  voor het geheugen. Een gedeelte van het fytoschema uit cursus fytotherapie

Concentratie verbeteren door  meditatie, biofeedback, geheugentraining.... 
Voeding   
-vitamine  B  en  E  :  tarwekiemolie
-onverzadigde  vetzuren:  vette  vis  (sardines),  noten 
-lecithine:  noten,  plantaardige  olie,  eidooiers,  bonen 
-mineralen:  zink 
-Vicia  faba  -  Tuinboon:  bevat  féverolen,  een  vorm  van  L-dopa  (Parkinson?)

Kruiden  
Algemeen:  hersencirculatie  verbeteren,  anti-oxydantwerking,  neurotransmitters  beïnvloeden  (acetyl-choline,  dopamine),  algemeen  toniserend. 

Ginkgo  biloba  (basiskruid)  eventueel  combineren  met 
+  Vinca  minor  -  Kleine  maagdepalm:  hersendoorbloeding,  zuurstofvoorziening 
+  Rosmarinus  officinalis  -  Rozemarijn  (etherische  olie):  ook  uitwendig 
+  Thymus  vulgaris  -  Echte  tijm 
+  Melissa  officinalis  -  Citroenmelisse:  na een verlies,  bij verdriet 
+  Panax  ginseng  -  Koreaanse  ginseng:  bij vermoeidheid, asthenie 
+  Zeewieren:  bij trage schilklier (ouderen),  op stofwisseling en reminaliserend 

Nutritherapie  /  Orthomoleculair  
fosfatidyl-choline  (PC),  de  basiscomponent  in  lecithine,  heeft  invloed  op  neurotransmitter  acetyl-choline,  die  zorgt  voor  prikkeloverdracht  in  de  hersenen,  kan  concentratie  en  geheugen  verbeteren  ook  bij  Alzheimer 
fosfatidyl-serine  (PS):  belangrijkste  fosfolipide  in  de  hersenen  acetyl-l-carnitine:  aminozuur,  kan  de  activiteit  van  neurotransmitters  verbeteren,  kan  cellulaire  energie  (ATP)  verhogen  DHA  (docosahexaeenzuur):  omega-3-vetzuur  in  grijze  hersenmassa,  van  belang  voor  ontwikkeling  hersenmateriaal,  komt  voor  in  moedermelk 
DHEA  (dehydro  epiandrosteron):  hormonale  stof  (in  bijnieren)  met  invloed  op  geheugen,  voorstadium  van  steroidstoffen 

Literatuur  Phytotherapie  in  der  Geriatrie.  Ztschr.  Phytoth.  18  (1991)  Crook  -  Effects  of  PS  in  age-associated  memory  impariment.  Neurology  1991  Soderberg  -  Fatty  acid  compositon  of  brain  phospholipids  in  ageing  ans  Alzheimer's  disease.  Lipids  1991.

Rozenbottel ook om te vermageren?

De rode vruchten van onze inheemse hondsroos, de rozenbottel zijn niet alleen een rijke bron van vitamine C maar bevatten ook veel andere stoffen en stofjes waaronder transtiliroside, een substantie met anti-obese oftewel vermagerend effect.

Remming vetzucht, daling bloedvetten
Uit dieronderzoek is gebleken dat het extract van de vruchten en zaden van hondsroos helpt tegen gewichtstoename en toename van buikvet, factoren die bijdragen aan de ontwikkeling van obesitas, metabool syndroom en diabetes type 2. Muizen kregen gedurende twee weken een 80% acetonextract toegediend van rozenbottels (50 mg/kg/dag) en rozenbottelzaden (12,5 en 25 mg/kg/dag). Het effect was dat vanaf de vijfde dag het tot een significante remming van gewicht en vetmassa kwam en een significante daling van de bloedspiegels van triglyceriden en vrije vetzuren.

Trans-tiliroside is het belangrijkste bestanddeel in rozenbottel dat verantwoordelijk is voor een krachtige anti-obese werking bij een lage dosering (en daarbij niet giftig is); trans-tilirose is voor zijn werking overigens afhankelijk van andere bestanddelen in rozenbottel. Toediening van trans-tiliroside in een dosis van 0,1-10 mg/kg/dag gedurende 15 dagen leidde bij de proefdieren tot een significant minder sterke toename van de plasmaglucosespiegel na intraperitoneale toediening van glucose (1 g/kg), wat betekent dat trans-tiliroside helpt bij het verbeteren van de glucosetolerantie.

Ook zorgde trans-tiliroside voor toename van de expressie van PPAR-alfa (peroxisome proliferator-activated receptor alfa) mRNA in de lever, wat aangeeft dat de vetstofwisseling wordt gestimuleerd door trans-tiliroside. De onderzoekers stelden vast dat trans-tiliroside een veel sterkere anti-obese werking heeft dan orlistat, een lipaseremmer die de opname van voedingsvetten tegengaat en wel wordt voorgeschreven aan mensen met overgewicht of obesitas.

Bronnen en referenties

• Ninomiya K et al. Potent anti-obese principle from Rosa canina: structural requirements and mode of action of trans-tiliroside. Bioorg Med Chem Lett. 2007;17(11):3059-64.
• Gürbüz I et al. Anti-ulcerogenic activity of some plants used as folk remedy in Turkey. J Ethnopharmacol. 2003;88(1):93-7.
• Chrubasik C et al. A systematic review on the Rosa canina effect and efficacy profiles. Phytother Res. 2008;22(6):725-33.

Teeskens crwijt of herders tas

Wandelen, planten besnuffelen in de natuur blijft één van mijn kleine, grote genoegens en als ik dat, later, niet meer kan, moet ik maar wandelen en snuffelen op internet in oude kruidenboeken. Ook daar is nog veel te herontdekken. Over het herderstasje bvb in mogelijk het oudste Nederlandstalig 'Dietse herbarium'

XXVIIJ TEESKENS CRWIJT of bursa pastoris of sanguinaria
H.lat. Bursa pastoris. Teschen krut. In de tekst : Bursa pastoris sive sanguinaria
H.c.f. Bursa pastoris. Teschen cruyt. In handschrift: Sanguinaria of stop bloet
H.i.d. In de' tekst : teskens crwijt.
In de tafel : Teskens eruit ofstop bloet. Part. V, cap. I : Bursa pastoris dats sanguinaria of na de sommeghe in duytsche teskens eruit

Identifikatie : si es tweerleye : de een heeft blaijeren in maniere eender teschen : Capsclla bursa pastoris Medik.; Thlapsi bujrsa pastoris L.; Herderstasje, teskenkruid
de ander heet centinodia ende es een crwijt op der erde crupende; hebbende blaijeren ghelijck rute ende zaet omtrent de blaijeren. het heet oeck lingua passerina of muschen tonghe : Polygonum aviculare L.; Varkensgras, duizendknoop, mussentong, vogelgras
In de Pharmacopoea Galeno-chemico-medica van Wouter van Lis (1747) staat nog over de verwantschap van beide planten : « Deszelfs ( = Polygonum aviculare) Bladeren betonen de krachten van de Herders Tas ». ' ;

Bijzonderheden :
Het es oeck een overste medicine den dissentericis dat sijn die denhchaem roet met scafteling van dermen hebben. ende tseghen flegmonen dat sijn apstonien of pwijsten van heeten bloede ende den bloet spuende menschen...buten op de deermen soe leghe teskens crwijt weghebree : bolus armenus. ende wijt van den eije met reghwater ghesoijen want het zeer hulpt

https://mens-en-gezondheid.infonu.nl/natuurgeneeswijze/37194-herderstasje-bloedstelpend-en-goed-voor-de-baarmoeder.html

Tomaat

De  tomatenplant  komt  van  oorsprong  uit  Zuid  Amerika  waar  het  al  door  de  Azteken  in  cultuur werd gebracht.  De  oorspronkelijke  wilde  tomaat  is  niet  helemaal  bekend,  maar  de  meest  verwante  wilde  soorten produceren  kleine  bessen  die  door  vogels  en  zoogdieren  gegeten  worden.  Ook  de  Azteken konden die smaak al waarderen  en  gebruikte  de  tomaat  in  hun  salsa.  

Rond  de  16de  en  17de  eeuw  introduceerden  de  Conquistadores  de  tomaat  in  Europa,  waar  de  plant  eerst  vanwege  de  vermeende  giftigheid  als  siergewas  werd  geteeld,  maar  al  in de  18de  eeuw  wordt  de  smaak  van  tomatensoep  geroemd.  In Spanje  maakt  men reeds  in  de  16de  eeuw  allerlei  tomatensauzen  klaar,  maar  de  rest  van Europa bleef wantrouwig,  'die  tomaat zou wel  eens  des  duivels  kunnen  zijn' en zij gebruikten haar  dan ook enkel  als  sierplant.  In  Frankrijk  bleef  dit  wantrouwen  stand  houden tot in 1760  en  Duitsland  hield  het  zelfs vol  tot  1870.

Naamgeving
In  het  Engels,  het  Frans,  het  Nederlands,  het  Spaans  heeft  de  tomaat  haar  Nahuatl-stam  bewaard, daar  heet  ze  respectievelijk  tomato,  tomate,  tomaat,  tomate.  Sinds  1554  noemen  de  Italianen  haar  pomodoro,  gouden  appel; de  Duitsers  gebruiken,  naast  het  gewone  tomate  ook  de  naam  paradeis-apfel;  de  Fransen  hebben  eveneens  een  tweede  naam  voor  deze  vrucht,  namelijk  pomme  d'amour,  liefdesappel. Inderdaad,  de  tomaat  lijkt  op  een  vuurrode  appel, de  benaming  pomme  d'amour  verwijst  naar  de  (echte  of  vermeende)  afrodisiake  werking.

Hoe  roder  hoe  gezonder
Tomaten  zijn  rijk  aan  lycopeen.  Dit  is  een  natuurlijk  pigment  waaraan  tomaten  hun  rode  kleur  danken.  Het  wordt  vooral  tijdens  het  rijpingsproces  in  tomaten  gevormd.  Hoe  roder  de  tomaten,  hoe meer  lycopeen  ze  bevatten.  Tomaten  die  geler  zijn  bevatten  minder  lycopeen. Lycopeen  behoort  tot  de  groep  van  de  carotenoïden  en  staat  bekend  als  een  krachtig  anti-oxidant.  Als  gevolg  van  allerlei  omzettingsprocessen  komen  in  het  lichaam  vrije  radicalen  vrij.  Vrije  radicalen  kunnen  schade  aanbrengen  aan  een  cel  en  spelen  een  belangrijke  rol  in  het  verouderingsproces.  Anti-oxidanten  maken  deze  vrije  radicalen  onschadelijk.

Vruchtbaarheid  en  osteoporose
Onderzoek lijkt aan te geven  dat  tomaten  goed  zijn  ter  bescherming  van  verschillende  soorten kanker.  Van  prostaatkanker  zijn  de  beste  resultaten  bekend en tegen goedaardige prostaathypertrofie is het zeker goed.  Maar  tomaten  beschermen  ook  tegen  kanker  van  het spijsverteringskanaal,  baarmoederhalskanker  en  longkanker.  Recente  onderzoeken  suggereren  dat  lycopeen  eveneens  de  verminderde  vruchtbaarheid  van  mannen  kan  verbeteren,  en  de  leeftijdsgebonden  maculadegeneratie  (veel voorkomende  oogaandoening)  kan  beperken.  Lycopeen  zou  ook  kunnen  helpen  in  de  preventie  van  osteoporose.  Hierover  is  echter  meer  onderzoek  nodig.

Huidveroudering
Nog  meer  goed  nieuws  over  tomaten.  Onderzoek  toont  aan  dat  tomatenpuree  werkt  tegen  rimpels  en huidveroudering.  Dat  is  nog  eens  een  goedkoop  alternatief  voor  dure  antirimpelcrèmes.  Let  wel,  het werkt  pas  effectief  als  je  10  eetlepels  tomatenpuree  per  dag  eet  aangelengd  met  10  gram  olijfolie.  De  toevoeging  van  een  beetje  vet  zorgt  voor  een  nog  betere  opnamecapaciteit.  Lycopeen  is  immers  een  vetoplosbare  anti-oxidant.  Bij  de  proefpersonen  uit  het  onderzoek  was  de  aanmaak  van  de  pro-collageenlaag  in  de  huid  sterk  toegenomen.  Pro-collageen  is  een  eiwit  dat  de  huidstructuur  helpt  verbeteren.  Bovendien  was  de  huid  30%  beter  bestand  tegen  het  schadelijk  effect  van  UV-stralen. Maar elke dag een blikje tomatenpuree opeten lijkt me niet realistisch. Misschien een maskertje van tomatenpuree?

Ellinger, S., et al. (2006). “Tomatoes, tomato products and lycopene in the prevention and treatment of prostate cancer: do we have the evidence from intervention studies?” Current Opinion in Clinical Nutrition & Metabolic Care 9(6): 722-727.
Giovannucci, E., et al. (2007). “Risk factors for prostate cancer incidence and progression in the health professionals follow‐up study.” International Journal of Cancer 121(7): 1571-1578.
Ilic, D., et al. (2011). “Lycopene for the prevention of prostate cancer.” Cochrane Database Syst Rev 11.
Ilic, D. and M. Misso (2012). “Lycopene for the prevention and treatment of benign prostatic hyperplasia and prostate cancer: a systematic review.” Maturitas 72(4): 269-276.

Slee-doorn, de pruim die doornen draagt

Deze  tot  3  meter  hoge  struik  met  bijna  zwarte  takken  en  witte  bloesem,  vind  je  veel  langs  bosranden en  in  heggen  samen  met  meidoorn  en  hondsroos.  Alle  delen  van  de  plant  zijn  ooit  gebruikt  geweest  (schors,  bloemen  en  bessen),  nu  maken  we  hoofdzakelijk  nog  gebruik  van  de  donkerblauwe  bessen.  Ze  bevatten  veel  looistoffen  (wrange,  samentrekkende  smaak),  vruchtenzuren (frisse  smaak)  en  veel  vitamine  C. 

Een  aromatische  en  gezonde  siroop  verkrijg  je door  de  goed  rijpe  vruchten  in  honing  te  laten  trekken.  Tegen  diarree  kun  je  van  de  verse  of  gedroogde  bessen  een  afkooksel  maken  (20  gram per  liter  water  1’  koken  en  10’  laten  trekken)  ook  Dodonaeus  1554  vermelde  reeds  de  stoppende  werking  niet  alleen  tegen  'den  loop  des  buycx'  maar  ook  tegen  de  'vloet van den vrouwen ende tot alle bloetganck'.

Vroeger  waren  vooral  de  bloemen  medicinaal.  Ze  werden  vermeld  in  de  officiële  apothekersboeken  van  Duitsland  (DAB)  en  Zwitserland  (Ph.  Helv.)  als  licht  laxeermiddel en gebruikt  in  bloedzuiverende  voorjaarskuren. Ook in het vakboek Teedrogen van Wichtl wordt de Pruni spinosae flos, de bloemen van de Sleedoorn, vermeld als licht laxeermiddel, diureticum (urinedrijvend), diaforeticum (transpiratiebevorderend) en expectorans (slijmoplossend). Al wordt er bijgezegd dat het voornamelijk als volksmiddel in gebruik is.  

De  wetenschappelijke  naam Prunus spinoza  betekent  'de  pruim  die  doorns  draagt'.  Ook  de  Nederlandse  naam  geeft  dit  aan. 'Slee'  is  een  oud  woord  voor  pruim.  Botanisch  gezien  hoort  de  sleedoorn  bij  de  familie  van  de  pruimen  en  kersen. Sleedoorn  wordt  ook  wel  zwarte  doorn  genoemd  vanwege  zijn  zwarte, berijpte  bessen  die  graag  door  lijsters  gegeten  worden.  Door  hun  uitwerpselen  waar  de  zaadjes  inzitten,  wordt  de  struik  verspreid.  Vogels  bouwen  graag  hun  nesten  tussen  de  takken  van  de  sleedoorn,  want  de  doornen  beschermen  hun  jongen  tegen  vraatzuchtige  belagers.

De sleedoornbessen zijn voor medicinale doeleinden nu te plukken, voor het lekkere kun je beter nog wat wachten tot de vorst er is overgegaan.

Lees ook
https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/87896-sleedoorn-verhalen-en-verleden.html
https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/107505-sleedoorn-in-de-mythologie.html

Canadese fijnstraal en teunisbloem in de ochtend

Een ochtend als een ander. Wel zon zomaar. Even langs de straatkant ons wild katje tot de orde roepen. Bij het huisje, de ruine van de buren speelt de zon met de teunisbloemen en zelfs de lelijke fijnstraal ziet er plotsklaps sierlijk uit. Assepoetser, lelijk eendje....Eten met de ogen kun je best in de ochtend.

De Canadese fijnstraal dus, niet direct de mooiste en ook niet de geneeskrachtigste, toch heeft ook deze plant een verhaal te vertellen.

De oorspronkelijk uit Noord Amerika afkomstige pioniersoort breidt zich, na in de 17e eeuw in Europa te zijn ingevoerd, nog steeds uit en is nu vrij algemeen.  Je vindt de soort op open en droge zandige omgewerkte grond op akkers, in verwaarloosde tuinen maar ook tussen plaveisel en dergelijke. In hedendaagse termen zou je het een invasieve plant kunnen noemen.

De officiële naam is Erigeron, van het Griekse eri: vroeg en geron: grijs of grijsaard, kort na de bloei verschijnt een witte haarkroon, de vrucht, vergelijk Duitse Altemanneskraut of Altgreis, een oude man in het voorjaar. Sommigen van de vroege soorten zijn wat behaard met een donzige bedekking. Het gewas kan ook zo genoemd zijn naar het vruchtenpluis dat zich al vroeg ontwikkelt. Frans erigéron âcre.
Dodonaeus schrijft ‘Dit kruid is hier te lande grind-cruydt en cruys-cruydt en van sommige ook cruys-wortel genoemd, in Hoogduitsland Creutzwurtz en Grindkraut, in Frankrijk senesson, in Spanje bon varon en yerva cana, dat is grijskruid, in Italië cardoncello en spebeoja, in Engeland grounsell. De Latijnse naam is Senecio en de Griekse Erigeron omdat het zo gauw grijs wordt en vergaat'.

Deze grijsaard werd door de oude Germanen voor berokingen en wassingen gebruikt. De plant zou de kracht bezitten giftige dieren en muggen te verdrijven en vlooien te doden. De bladeren werden als omslag tegen slangenbeten, zweren en wonden gebruikt.
Het is een oud toverkruid, een berufkraut. Bij het eigenlijke beroepskruid, Erigeron acer, bezit het zaadje een kleine grijze baard en met wat fantasie zou dit een kobold kunnen zijn. In de Johannesnacht werd het verzamelde kruid in de kamer aan een balk gehangen zodat het huis van gespuis gevrijwaard zou zijn. Tegen verheksing werd het kruid aan de deur gespijkerd of in de wieg gelegd.

Fantastische verhalen inderdaad, maar toch ook fantastische wetenschappelijke onderzoeken. Bijvoorbeeld: ECM Erigeron canadensis significantly inhibited inducible nitric oxide synthase (iNOS)-derived NO and cyclooxygenase-2 (COX-2) derived PGE2 production in LPS-stimulated RAW264.7 macrophages. These inhibitory effects of ECM were accompanied by decreases in LPS-induced nuclear translocations and transactivities of NFκB. Moreover, phosphorylation of mitogen-activated protein kinase (MAPKs) including extracellular signal-related kinase (ERK1/2), p38, and c-jun N-terminal kinase (JNK) was significantly suppressed by ECM in LPS-stimulated RAW264.7 macrophages. Further studies demonstrated that ECM by itself induced heme oxygenase-1 (HO-1) protein expression at the protein levels in dose-dependent manner. However, zinc protoporphyrin (ZnPP), a selective HO-1 inhibitor, abolished the ECM-induced suppression of NO production.
En de conclusie: These results suggested that ECM-induced HO-1 expression was partly responsible for the resulting anti-inflammatory effects. These findings suggest that ECM exerts anti-inflammatory actions and help to elucidate the mechanisms underlying the potential therapeutic values of Erigeron Canadensis L.

Nogal ingewikkeld voor zo'n eenvoudig plantje.

Nutr Res Pract. 2014 Aug;8(4):352-9. doi: 10.4162/nrp.2014.8.4.352. Epub 2014 May 15.
Anti-inflammatory effect of methanol extract from Erigeron Canadensis L. may be involved with upregulation of heme oxygenase-1 expression and suppression of NFκB and MAPKs activation in macrophages. Sung J1, Sung M1, Kim Y1, Ham H1, Jeong HS1, Lee J1.

Boekweit bijna rijp

In Bretagne wordt weer meer boekweit geteeld. Logisch voor een landstreek waar zoveel boekweitpannenkoeken, crêpes de blé noir, gegeten worden. Toch komt het meeste boekweitmeel nog steeds van verre Oosterse landen. 

Boekweit  is  sedert  de  Middeleeuwen  als  kultuurplant  in  Europa  bekend.  Van  oorsprong  is  het  kruid  waarschijnlijk  in  zijn  wilde  vorm  afkomstig  uit  China, uit de  provincie  Yunnan,  waar  ook  nu  nog  een  wilde  ondersoort  groeit  (Fagopyrum  esculentum  subspecie  ancestralis).  Tegen  het  einde  van  de  Middeleeuwen  was  het  gewas  over  gans  Europa  verspreid  en  werd  het  vooral  gewaardeerd  voor  zijn  vruchten  (zaden,  graan)  wegens  zijn  hoge  voedingswaarde.  In  de  17°  en  18°  eeuw  werd  het  alleen  nog  beschouwd  als  voeding  voor  de  armere  bevolking.  Als  wetenschappelijke  interessante  geneeskrachtige  plant,  moest  men  wachten  tot  in  de  20°  eeuw.  

Boekweitveld in Bretagne

De  voornaamste  inhoudsstoffen  van  Boekweit  zijn  de  flavonoïden met rutoside als  belangrijkste  vertegenwoordiger.  Door  farmacologische  en  klinische  studies  ontdekte  men  een  vermindering  van  de  capillaire  permeabiliteit,  verbeterde  microcirculatie  in  de  aders,  evenals  oedeem-  en  ontstekingsremmende  werking.  Ook  het  neutraliseren  van  zuurstofradicalen  wordt  toegeschreven  aan  de  werking  van  flavonoïden.  Voor  de  toekomst  is  het  afwachten  op  verder  onderzoek,  in  hoeverre  bioflavonoïden  uit  natuurlijke  voedingsbronnen  zoals  boekweitkruid,  ook  bij  aandoeningen  van  hart-  en  vaatziekten  en  als  bescherming  tegen  kanker,  zijn  nut  kan  bewijzen. Te gebruiken bij
veneuze  aandoeningen  (spataderen,  aambeien),  oedemen,  arteriosclerose. 

Werken  flavonoïden  kankerbeschermend  ? 
Bij  het  uitgebreid  onderzoek  met  flavonoïden  werd  ook  gekeken  of  flavonoïden  anti-mutagene  en  anti-cancerogene  invloed  hebben.  Zo  zijn  er  een  aantal  vaststellingen  over  een  in-vitro-tumorremming  door  flavonoïden.  Quercetine  remt  in-vivo  bepaalde  kinasen,  die  de  celaanmaak  sturen;  ze  hebben  de  mogelijkheid  tumorpromotoren  te  remmen,  en  vertonen  in  hoge  dosis  een  anti-mutageen  effect.  Voor  de  eventuele  inzet  van  flavonoïden  bij  tumortherapie,  moet  er  echter  nog  meer  onderzoek  worden  verricht. 

Vaatvernauwende  activiteit  

Boekweit in bloei

Rutoside  behoort  tot  de  flavonoïden,  welke  de  auto-oxidatie  van  hormonen  zoals  adrenaline  kan  verhinderen.  Door  deze  wisselwerking  verlengt  de  halfwaardetijd  van  het  sympathomimeticum  'adrenaline',  en  daardoor  eveneens  de  vaatvernauwende  werking. 
Remming yan de hyaluronidase.  Hyaluronzuur  is  een  belangrijk  bestanddeel  van  het  basaalmembraan  van  de  vaten  en  oefent  tegelijkertijd  een  permeabiliteitsbarriere  uit.  Bij  ontstekingsreacties  kan  deze  hyaluronzuurstructuur  door  hyaluronidase  enzymatisch  worden  afgebouwd,  waardoor  de  vaatwand  beschadigt.  Rutoside  is  een  remstof  voor  hyaluronidase.  Een  voorbehandeling  met  rutoside  vermindert  de  capillairschade die door  hyaluronidase  kan  ontstaan.

Lichtovergevoelige  effecten  van boekweit  
Bij  paarden,  koeien,  schapen,  geiten  en  varkens  kan  na  het  eten  van  vers  bloeiend  boekweitkruid  en  na  inwerking  van  zonlicht,  vergelijkbaar  met  Sint-janskruid,  een  fotosensibiliserende  reactie  optreden.  Dit  verschijnsel  is  reeds  honderden  jaren  bekend  en  het  ziektebeeld  met  symptomen  zoals  rusteloosheid,  zwellingen  en  ontstekingen  wordt  fagopyrisme  genoemd.  Verantwoordelijk  hiervoor  is  de  stof  fagopyrine  en  verbindingen  hiervan,  die  net  als  hypericine  uit  Sint-janskruid  tot  de  naphthodiantronen  behoort.  Bij  in-vitro  onderzoeken  met  ethanolisch  boekweitextract  (0,5%  fagopyrine)  werd  een  geringe  phototoxiciteit  waargenomen,  vergelijkbaar  met  hypericine.  Een  waterig,  fagopyrine-vrij  extract  vertoonde  geen  photoxiciteit.  Een  phototoxiciteit  is  tot  op  heden  bij  de  mens  nog  niet  vastgesteld.  Als  gevolg  van  de  geringe  wateroplosbaarheid  van  naphthodiantrone  zijn  vergiftigingen  van  bereidingen  met  boekweitkruid  die  in  de  handel  zijn,  in  therapeutische  doseringen,  niet  te  verwachten.

Klinische  studies  
Voor  de  verschillende  hier  geciteerde  farmacologische  werkingen  van  rutoside  en  aanverwante  verbindingen,  bestaan  er  in  de  literatuur  talrijke  bewijzen.  Maar  ook  de  werking  van  boekweitkruid  bij  'chronisch  veneuze  insufficiëntie'  (CVI)  is  op  grond  van  aktuele  klinische  studies  goed  gedocumenteerd:  In  een  gerandomiseerde,  placebo  gecontroleerde  dubbelblinde  studie  kon  men  voor  theebereiding  uit  boekweitkruid,  de  klinische  werking  in  de  zin  van  oedeembescherming  worden  bewezen.  Aan  de  studie  namen  67  patiënten  deel  met  CVI  in  de  stadia  I  en  II.  De  therapie  bestond  in  3  x  dagelijks,  l  filterbuiltje  fagorutine  thee;  als  placebo  diende  een  -rutosidevrije-thee,  bereid  uit  bladeren  van  Malva  (kaasjeskruid).  Het  onderscheid  tussen  de  placebo-  en  de  onderzoeksgroep  (verumgroep),  bedroeg  na  12  weken  proeffase,  meer  dan  100  ml. 

Verdere info. https://dier-en-natuur.infonu.nl/bloemen-en-planten/58199-boekweit-botanisch-en-geschiedkundig-bekeken.html

Rozenbottel ook om te vermageren

En omdat het ook rozenbotteltijd is. Een foto en een moeilijk wetenschappelijk artikel over rozenbottels. 

De rode vruchten van onze inheemse hondsroos, de rozenbottels zijn niet alleen een rijke bron van vitamine C maar bevatten ook veel andere stoffen en stofjes waaronder transtiliroside, een substantie met anti-obese of vermagerend effect.

Remming vetzucht, daling bloedvetten
Uit dieronderzoek is gebleken dat het extract van de vruchten en zaden van hondroos helpt tegen gewichtstoename en toename van buikvet, factoren die bijdragen aan de ontwikkeling van obesitas, metabool syndroom en diabetes type 2. Muizen kregen gedurende twee weken een 80% acetonextract toegediend van rozenbottels (50 mg/kg/dag) en rozenbottelzaden (12,5 en 25 mg/kg/dag). Het effect was dat vanaf de vijfde dag het tot een significante remming van gewicht en vetmassa kwam en een significante daling van de bloedspiegels van triglyceriden en vrije vetzuren.

Trans-tiliroside is het belangrijkste bestanddeel in rozenbottel dat verantwoordelijk is voor een krachtige anti-obese werking bij een lage dosering (en daarbij niet giftig is); trans-tilirose is voor zijn werking overigens afhankelijk van andere bestanddelen in rozenbottel. Toediening van trans-tiliroside in een dosis van 0,1-10 mg/kg/dag gedurende 15 dagen leidde bij de proefdieren tot een significant minder sterke toename van de plasmaglucosespiegel na intraperitoneale toediening van glucose (1 g/kg), wat betekent dat trans-tiliroside helpt bij het verbeteren van de glucosetolerantie.

Ook zorgde trans-tiliroside voor toename van de expressie van PPAR-alfa (peroxisome proliferator-activated receptor alfa) mRNA in de lever, wat aangeeft dat de vetstofwisseling wordt gestimuleerd door trans-tiliroside. De onderzoekers stelden vast dat trans-tiliroside een veel sterkere anti-obese werking heeft dan orlistat, een lipaseremmer die de opname van voedingsvetten tegengaat en wel wordt voorgeschreven aan mensen met overgewicht of obesitas.

Vlierbessen. Ze zijn er weer.

Vlierbessen. Ze zijn er weer. Siroop, sap, gelei, confiture, vlierazijn. Dus veel mee mogelijk in de keuken en ook als medicijn staat de vlier in mijn toptien. Die waardering voor de vlier is waarschijnlijk al duizenden jaren oud.

Opgravingen suggereren dat de vlier reeds in het Steentijdperk als medicinale plant werd ingezet, met zekerheid weten we dat deze plant al sinds 2500 jaar in de volksgeneeskunde wordt ingezet als middel bij griep, hoest, verkoudheden en om "slijmen op te lossen".
Zo maakten de Grieken en Romeinen gretig gebruik van de gewone vlier. Galenus (131 - 201 n. C.) beschreef de vlier als "heet en droog" en daarom aan te raden bij koude en vochtige aandoeningen zoals verkoudheden en slijmvliesaandoeningen. Dodonaeus (1517 - 1585) kende er onder meer slijmoplossende en ontzwellende eigenschappen aan toe.

'In den voor-christelijken tijd', zegt de dichter Frederik Van Eeden, "had de vlier nog andere eigenschappen. Had iemand kiespijn of koorts, hij behoefde slechts een vliertakje in den grond te steken zonder een woord te spreken, de pijn of de koorts bleef dan aan
het takje kleven en ging over op de persoon, die er het eerst voorbij kwam". Nogal een vreemde en asociale manier om van een ziekte af te geraken. De vlier aldus Van Eeden  "stond ook in nauwe betrekking tot het podagra (jicht). Deze kwaal schijnt in den ouden tijd als vereerend voor den patiënt te zijn aangemerkt, omdat zij een bewijs leverde, dat hij tot de bevoorrechte klasse behoorde. Zoodra iemand den eersten aanval van podagra voelde, werd hij met vlierbladeren bekranst."  Ziekte als een statussymbool, waar heb ik dat meer gehoord?


Ook Dodonaeus maakt in zijn Cruydeboec van 1563 eveneens gewag van het gebruik van vlierbladeren bij of liever tegen het pootje, maar op een meer prozaïsche wijze dan Van Eeden.
De weledele heer Dodonaeus is altijd nuchter, nooit raakt hij eens in extase over een mooie bloem, hij denkt alleen maar aan de "cracht en werkinghe." "Die bladeren gruen ghestooten zijn goet gheleyt op die heete swillinghen ende vergaringhen, ende met bocken oft ossen ruet (= vet) vermenght versueten zij die pijne van de flederzijn daer op gheleyt."  Over de verdere uitwerking van vlier op het menschelijk lichaam is Dodoens niet erg te spreken, maar hij overdrijft wel een beetje: "Die vlier es van zijn eyghen natuere den menschelijcker natueren heel tseghen ende contrarie, hy maeekt groote walginghe ende beruerte in die maghe, dermen ende buyck, hy onstelt dat heel lichaem ende beneemt die eracht,macht ende ghesondheyt van der Jeuere (lever)". Maar Dodoens geeft ook nog een toepassing aan, die ons niet bekend was "Die besickens (= bessen) sonderlinghe die platte sadekens zijn goed den gehenen die seer vet zijn ende gheerne magherder waren, omtrent een vierendeel loots swaer tsmorghens met wijn inghenomen ende langhe tijt gebruyckt." Van blauwzuur was Dodoens niet bang en gelijk had hij. Een beetje pitjes hebben mij ook nooit kwaad gedaan.

Naast al die empirische kennis uit het verleden, kon rond de eeuwwisseling de virologe Dr. Mumcuoglu uitgebreid de antivirale werking van de proteïnes in vlierbessen aantonen.
 Zowel in de bloesems als de bessen zitten als werkzame stoffen heel wat flavonoïden zoals quercetine, isoquercitrine, hyperoside, astragaline, kaemferol. Naast deze algemeen weerstandsverhogende stoffen zitten bevatten bes en bloesem ook specifieke eiwitten, de zogenaamde hemagglutinine-eiwitten.
De beschermende werking van de vlierbes dankt ze in de eerste plaats aan het hemagglutinine-eiwit SAN-III, dat zorgt voor een 'inhibitie' of afremmen van het hemagglutinine van een virus. Dit hemagglutinine is een stof in de eiwitmantel van een virus, waarmee het zich aan de cellen in het lichaam hecht. Dit hemagglutinine afremmen betekent dus zoveel als het ziekmakend vermogen van een virus afzwakken. Daarnaast werd ook aangetoond dat de vlierbes dankzij haar bijzondere anthocyanen (kleurstoffen) een 'immunomodulerende' werking heeft, waardoor ons lichaam een betere weerstand heeft tegen virussen. De bessen zijn rijk aan anthocyanen zoals chrysanthemine (cyanidine 3-glucoside), sambucyanine (cyanidine 3-xyloglucoside), sambucine (cyanidine 3-rhamnoglucoside) en daarvan afgeleide verbindingen, die mede instaan voor de afweerstimulerende werking.

Voor het vlierazijnrecept zie https://hagezussen.wordpress.com/2016/08/24/vlierbessen-balsamico-azijn/

Artisjok bij Roscoff

Niet dat ik een grote artisjok-eter ben, maar als je in Bretagne woont, de artisjokvelden bij Roscoff aanschouwt en tijdens onze kruidenstage echte artisjokliefhebbers onder de deelnemers heb, dan wil ik deze rituele delicatesse ook wel eens proeven en er zeker wat over schrijven. Bij deze dus. 

Het moet heel, heel lang geleden zijn, dat men in het Nabije Oosten, op het idee is gekomen de nog niet ontloken bloemknoppen van een wilde distel te eten. De Grieken kenden dit gerecht, kinara, al vele eeuwen voor Christus, en nog altijd eten de armsten op Kreta, de monniken van kleine afgelegen kloostertjes, de geitenhoeders in de bergen in mei de jonge anghinari, rauw met wat grof zout. In de Middeleeuwen leerden de Arabieren op Sicilië en in Zuid-Italie de Italianen hun karchouf appreciëren. De Italiaanse koks in het gevolg van Catharina de Médici brachten de carciofo naar Frankrijk, waar ze een groot succes bleken-niet in het minste omdat de artichauts golden als machtig afrodisiacum. 'Artichauts, artichauts, c'est pour monsieur et madame, pour réchauffer le corps et l'âme, et pour avoir le cul chaud', zongen de artisjokkenverkopers in de zeventiende eeuw in de straten van Parijs, en dat was duidelijke taal.

Ook de serieuze Dodonaeus schreef al "Die bollen, voor spijse ingenomen, verwecken ende maeken lust tot bijslaap maar ... als sij rouw ghegethen worden sonderlinghe als zij oudt sijn soo zijn se quaet om verteren ...” Toch beschrijft Dodoens ook de zuiverende werking van artisjok, al heeft hij het dan vooral over de wortel, terwijl we medicinaal nu meer het blad gebruiken. Die wortel van Artichauts in wijn ghesoden ende ghedroncken iaecht af duer die urine alle quade vuylicheyt des bloets/ ende doet dat water stincken ende swaer van ruecke worden/ ende verdrijft/ ende gheneest mits dyen den quaden stanck van den oocxselen/ en van den gheheelen lichaem. Artisjokken zijn zeer goed voor de lever. Samen met een andere distel Silybum en paardenbloem Vandaar dat men er in Italië een aperitief van maakt, Cynar, dat de spijsvertering helpt, ook al wordt de lever door de alcohol op  proef gesteld. Drink Cynar met ijsblokjes, water en een schijfje sinaasappel.

Arnica op de Puy de Sancy

Arnica op de Puy de Sancy

Tijdens onze wandeling op de Puy komen we tussen de toeristen door massaal veel bloeiende Arnica tegen. De planten groeien hier op een totaal andere grond dan ik gewend ben en ze zien er ook veel forser uit. Mogelijk een ondersoort van Arnica montana L..

Deze Arnica of Valkruid is nu één van onze bekendste geneeskruiden. In de klassieke oudheid echter was Valkruid, die tot de familie der Asteraceae behoort, blijkbaar niet bekend.  Waarschijnlijk is het Hildegard von Bingen geweest die voor het eerst het gebruik van Arnica beschreven heeft. Zij heeft het over een ‘Wuntwurz’ en wolfesgelegena, te gebruiken bij kneuzingen en blauwe plekken, dé indicaties waar Valkruid later voor bekend werd.

Zij kende wolfesgelegena vooral als liefdestoverij. Ze schrijft, ‘ de wolfesgelegena is zeer warm, ze heeft een giftige warmte in zich. Als een man of vrouw in liefde ontvlamt en als iemand, hij of zij, op de huid met met groene wolvesgelegena aangeraakt wordt dan zal het de aangeraakte in de liefde van een ander laten ontbranden en als het kruid gedroogd is dan wordt de man of vrouw door de liefdesvlam geheel razend zodat ze vrijwel uitzinnig worden’. 

De Gart der Gesundheit zegt; ‘Flores sancti Johannis Latijn. De meesters spreken dat deze bloemen zijn van natuur getemperd en worden tot een ziekte genuttigd genaamd Amor hereos, dat is een zorgvuldige begeerte van de man tot een vrouw of een vrouw tot een man. Ettelijke meesters die spreken dat dit is duivelsliefde en niet menselijk. Daarom wie zo’n melancholicus is alzo dat hij nog dag nog nacht rust heeft in zijn hoofd en altijd graag bij vrouwen zijn wil, diezelfde neemt tot hem deze bloemen en zijn fantasie en kwade wil die wordt veranderd in een goede. En u zal ook daarmee gedenken de kuisheid Sint Johannes en hem offeren een pater noster en een Ave Maria, u wordt verlost van deze kwade melancholie zonder twijfel’.

Het kruid verschijnt als Arnich bij Matthaus Sylvaticus in 14de eeuw. Conrad Gessner in zijn Hort Germaniae van 1561 geeft het de namen Alisma alpinum en Caltha alpina’.  Dan komt de naam Wolfzeilia en Wolverley van Wohl; welzijn, en verleiden. Wolverlei en Valkruid zijn nu ook de namen die we gebruiken.

Op de Puy de Sancy wemelt het van de toeristen en toch groeien gentianen en Arnica's er in overvloed. Ze wachten als het ware om de geforceerde en gekneusde spieren en gewrichten van de onervaren wandelaars te verzorgen, want daar zijn de valkruidbloemblaadjes bijzonder goed in. De aanblik alleen al kikkert ons zo op, waardoor we beslissen om over de kammen naar het stadje Mont Dore te wandelen. Een stevige wandeling op en neer tussen 1400 en 1700 meter hoogte via col de la Cabane, col de Cuzeau en als toetje afdalend langs La Grande Cascade naar Le Mont Dore, waar in het café de Paris de frisse drankjes ons goed smaken.

Gele gentiaan en anderen bij Chianale

Voor de verandering steken we de laatste dag van onze kruidenstage de Col Agnel over, de grens tussen Franse Queyras en het Italiaanse Pontechianale. Niet alleen de taal, de huizen en de mensen zijn anders maar ook de plantengroei. Op onze gemakkelijke wandeling in de vallei van het Middeleeuwse Chianale naar Maddalena vinden we een overvloed aan planten met als zeldzame schoonheid de Oranjelelie, maar ook een feeëriek hellingbos met geelbloeiende goudenregen  valt bijzonder op.

Gele gentiaan zijn hier helemaal niet zeldzaam en als we dan op een picknickplekje wat verpletterde planten vinden, kunnen we het als rechtgeaarde herboristen niet laten om zo'n eerbiedwaardige wortel te oogsten.

Gentiana lutea L., de Gele gentiaan is samen met het duizendguldenkruid onze bekendste bitterstofplant.Van nature komt hij nog steeds veel voor op bergweilanden, waar hij veelvuldig vertrappeld wordt door onschuldige koeienpoten, maar dat lijkt zijn stevige wortel niet te deren. Met zijn recht omhoog groeiende bloemstengel en zijn gegroepeerde gele bloemen in verschillende etages, verschilt hij veel van de lage, blauwbloeiende berggentiaantjes.

Volgens Dioscorides is de naam afkomstig van koning of doctor Gentius van Illurië (ca. 167 voor Christus). Hij zou een gentiaansoort als middel tegen de pest gebruikt hebben. Dioscorides is ongetwijfeld de bekendste doctor-herborist uit de Oudheid. Hij adviseerde de Gentiaan tegen een waslijst van kwalen en problemen. Petrus Nijlandt (1682) omschrijft het gebruik als volgt : "Voor vergift, en beten van verwoet Gedierte / Voor verstoppinge van het Ingewandt, slappe Maag, Wormen, Graveel en opgestopte Maendstonden der Vrouwen / Voor alderhande Koortsen / Voor Zijdepijn, en die van binnen gekwetst zijn.' Dodonaeus bestrijkt zelfs de huid met het sap van de wortel 'voor placken van de Huid'. Culpeper, de bekendste Engelse herborist, schrijft in zijn 'Complete Herbal' uit 1826 : 'they are under the dominion of Mars ... it strengthens the stomach exceedingly, helps digestion, comforts the heart ... the powder of the dry roots helps the bitings of mad dogs and venemous beasts ... '.

De plant was en is opgenomen in vele farmacopeeën o.a. als 'Radix Gentianae rubrae' in de Pharmacopoea Borussica (1799) als Tinctura amara.

Recept:

• Summitatum Centaurii minoris
• Pomorum Aurantii immaturorum
• Radicis Gentianae
• Singulorum Uncias duas
• Zedoariae Unciam unam concisis etcontusis affundi Spiritus Vini rectificati Libras tres.

Vrij vertaald is dit een bittertinctuur met de bloeitoppen van duizendguldenkruid, de onrijpe bitter appelsienen, de gentiaanwortel en een soort geelwortel (Curcuma zedoaria Rosc.).

Herbal products derived from Gentiana spp. roots, are very effective for improving appetite. There are two pharmacological mechanisms by which bitter tastants impact digestion:
(1) the cephalic-response model: this hypothesis is that the bitter substances pass to a special group of cells in the cerebral cortex and it stimulate the vagus nerve to both the salivary gland and the stomach,
(2) the local-response model: bitter tastants act directly on the mucosa of the upper part of the gastrointestinal tract and especially on the bitter receptors to release of saliva and gastric juices. The last hypothesis is supported by recent studies that bitter, sour, sweet and umami taste receptor cells are present in the stomach, duodenum, jejunum, ileum and colon of rats.

Meer info over gele gentiaan op https://eten-en-drinken.infonu.nl/dranken-overig/22916-gele-gentiaan-likeurplant-voor-de-maag.html  en https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5634738/

Astragalus alopecurus

Naast de exuberant veel bijzondere planten zoals Astragalus alopecurus, komen we tijdens onze kruidenstage in de Franse Queyras ook hele gewone, maar opvallend grote toortssoorten tegen. De plant trekt de laatste jaren ook medicinaal meer aandacht. De bloemen waren vooral als slijmstofplant bekend, dus te gebruiken bij een droge hoest.

Konings- en andere kaarsen zijn niet alleen verzachtend voor de luchtwegen door de slijmstoffen maar ook ontstekingswerend door de stof harpagoside en daardoor ook te proberen bij reumatische klachten. Verse bladeren kun je
als cataplasma gebruiken op pijnlijke gewrichten en het aftreksel als zitbad bij ontstoken aambeien. Chemisch gezien verenigt het kruid de anti-inflammatoire werking van het harpagoside (zoals in Duivelsklauw), met de verzachtende werking van de slijmstoffen en de anti-bacteriele effecten van de koffiezuuresters. De zaden van Verbascum sinuatum zouden giftig zijn voor vissen, vandaar dat traditioneel de toortsen ook bij het vissen gebruikt werden. Als je de hele plant in het water sopt, zouden de arme diertjes op het droge springen. Ik ben zelf geen visser en heb dit truukje nog niet geprobeerd, maar de plant bevat ook zeepstoffen, die licht giftig zijn voor vissen. Vandaar misschien het effect.

Bij Les Meyries, de warme kant / L'Adret

Ondertussen wandelen we de eerste dag van onze kruidenstage van Chateau Ville-vieille via Les Meyries naar Chateau-Queyras langs de warme kant (L'Adret)  en terug langs de 'koude' kant (L'Ubac).

L’adret (terme géographique de 1927, issu du vieux français adrecht, « adroit », « endroit » ou « bon côté ») est l'ensemble des versants d’une vallée de montagne qui bénéficient de la plus longue exposition au soleil. Le versant opposé, moins ensoleillé et plus froid, est l'ubac.

Le terme provient du latin dirēctu(m), participe passé du verbe dirigĕre (« diriger »), et de l'adjectif dirēct(us) (« direct »). Il a pour homologues en vieux français adrecht, du latin ad rēct(um) (« en ligne droite » ou « droit »), dreit ou drecht en provençal, dret en occitan et dritto en italien.

En versant sud, ou adret, la température est plus élevée et, de ce fait, la végétation monte plus haut qu'en versant nord, ou ubac. Par journée ensoleillée, un adret alpestre peut recevoir de 8 à 10 fois plus de chaleur qu'un ubac de même pente, facteur qui conditionne la répartition des espèces : essences résistant à la sécheresse en adret (pin sylvestre, pin à crochets), essences recherchant l'humidité en ubac (hêtre, sapin, épicéa, pin cembro et mélèze).

Op zoek naar de rozenwortel

Wandelen doen we al een eeuwigheid. Wandelen op zoek naar jezelf, op zoek naar de anderen, op zoek naar planten. En af en toe vinden we ook een stukje van onszelf, een stukje van de anderen en een stukje van de planten.

Medische en mythische planten ontdekken is al genees- en geestkracht op zich. Zo is dat ook met de rozenwortel. Aarde en hemelse geuren. Eén zijn met de plant in het immense landschap.

Rozenwortel emotioneel: een persoonlijke impressie van jaren geleden.
Om zeven uur word ik wakker met rondom mij bergen tot 3000 meter. Droom ik of is dit werkelijkheid? Het moet vandaag voor mij een mythische dag worden. Het zoeken van de Rozenwortel, het bergpad, de inspanning. het ritueel. Om zeven uur dertig ben ik al op pad, alleen in de bergen, temperatuur nauwelijks 14 graden, ik wandel door de wolken naar de zon, temperatuur 23 graden. Na 4 uur wandelen ontdek ik de eerste rozenwortels op 2560 meter hoogte tussen een chaos van rotsblokken (éboulis), zijn geliefde groeiplaats.
Alleen op de wereld met mijn rozenwortels, vraag ik of ik iets van hen mag meenemen. Ik kniel tussen de rotsen, scheur een stuk wortel van de plant, en voel dan zowel de sponzige, sappige als tanige delen. Ik herken het etherische rozenaroma maar ook de aardse wortelgeur. Ik ben weer thuis in de bergen bij mijn rozenwortels.
De rest van de dag wandel ik op het ritme van de Rhodiola, over cols, langs gletsjers op eenzame, heilige hoogte om pas 's avonds weer af te dalen naar de vallei van de mensen.
Daar is een andere oogst aan de gang, het hooien van de kruidige graslanden. De kruidenthee voor de koe, het schaap en de geit met zwartmoeskervel, bergvenkel, vrouwenmantel, veldsalie en wilde tijm.

Ik wandel de boeren voorbij met mijn eigen oogst en op het ritme van Rho-di-o-la, Ro-zen-wor-tel bereik ik de vreemde wereld van de grote mensen. Mijn opdracht is volbracht! Ik kan weer even bijna helemaal gelukkig zijn.

Herinnering aan Bellegarde

'ons' huis

Vitex voor het huis

Tijdens onze kruidenstage in de Franse Drôme bezoeken we ook nog eens het dorp Bellegarde. 
De plaats waar we verschillende jaren gewoond hebben.

Het huis en 'mijn' planten zijn er nog steeds. De monnikenpeper voor het huis groeit er goed in de warmte van de asfalt. Deze mythische plant trekt zich blijkbaar niks aan van uitlaatgassen en motorenherrie. Herinnering is hier alom aanwezig. We wandelen achter het huis de trap op naar de schamele resten van het oude dorp. Bloeiende bezembrem en bosjes wilde tijm geuren ons tegemoet. Boven zijn de resten van een lang geleden aangelegd labyrint nog net zichtbaar. We wandelen over de kam met zicht op de oude kruidentuin, plukken bloeiende wilde lavendel en via een geitenpad komen we in het gehucht Le Passol uit. De oude populieren met de hun geur van wierook heb ik hier leren waarderen. Terug in Bellegarde dalen we af in de verwildering van de kruidentuin. Veel planten zijn verdwenen maar de oude getrouwen alant, alsem, bonenkruid en muskaatsalie houden meer dan stand. We dompelen ons onder in de geur van heimwee, plukken wild om ons heen alsof we de hele tuin mee willen dragen en verlaten volgeladen van geur en geestkracht ons oude dorp. Het ga je goed Belle Garde.

In het oude dorp van Bellegarde

Over het oude gebruik van de monikkenpeper / Vitex agnus-castus

Het cultische gebruik van Vitex was in de antieke oudheid wijdverbreid. Zo bericht Pausanias" in de 2de eeuw over een aan Asklepios, de Griekse god van de geneeskunst, gewijde tempel waarin zich als zinnebeeld van de geneeskracht van de struik, een uit vitexhout vervaardigd godenbeeld bevond. Maar ook de medische toepassing ging met magische voorstellingen gepaard. Zo schrijft Dioscorides dat de takken, als men ze in de hand houdt, een bescherming vormen tegen aanvallen door wolven. Homerus noemt de struik lugos, wilgenteen en beschouwde hem eveneens als onheil bezwerend en als kuisheidssymbool. Volgens de Griekse mythologie werd de godin Hera onder een Agnus castusstruik geboren. Hera werd door het volk als 'hoedster van het huwelijk' vereerd.
De Vestaalse Maagden in Rome droegen twijgen van Vitex als kuisheidssymbool. De omstreeks 330 in Pergamum geboren Oribasius, de latere arts en vriend van keizer Julianus Apostata, voert in zijn omvangrijke werk Sunagogai iatrichai - Verzamelingen met een medische inhoud  "Agnifoliae semen" op onder de "officinale middelen".

Kuislam.
In de elfde eeuw ontwikkelde zich aan de hand van de Latijnse naam Agnus castus de Duitse benaming Keuschlamm (kuislam), die voor het eerst wordt aangetroffen bij Albertus Magnus. In de eerste Duitstalige Naturgeschichte van Konrad von Megenberg (14de eeuw), wordt de plant Kauschlamp genoemd. Andere volksnamen zijn: Keuschstrauch, kuischboom of kuisheidsplant in het Nederlands en chastetree in het Engels. De in de antieke oudheid heersende opvatting die tot uitdrukking kwam in het feest ter ere van Demeter werd door het christendom overgenomen. Zo werd bij de inkleding van novices de weg naar het klooster met bloemen van Agnus castus bestrooid, een gebruik dat thans nog in enkele streken van Italië in zwang schijnt te zijn. De naar peper geurende en smakende vruchten werden in Zuid-Europa als specerij gebruikt.

Monniken peper
Deze naam is een, op het eerste zicht contradictorische combinatie. Een peper voor de monniken, is dat niet stimulerend? Het wordt begrijpelijk als je de peperachtige smaak van de rijpe vruchten ervaart. De benamingen mönchspfeffer, mönchssamen en pfefferbaum wijzen duidelijk op het gebruik van de peperachtige vruchten in de kloosterkeuken. De in de vorige eeuw hier en daar gebruikelijke naam gewürzmülle slaat niet alleen op de kruidige zaden, maar ook op de witviltige takken en onderkant van de bladeren, die eruitzien alsof ze met meel  (mulle) bestoven zijn. De bladeren hebben eveneens een scherpe smaak en werden af en toe in plaats van hop bij het brouwen gebruikt.

Met de bende in de bergen. Col d' Urine en zijn bergflora.

Er bestaan bergen met vreemde namen. Col d’Urine bijvoorbeeld. Wat moet iemand zich daarbij voorstellen? Op een zeer zonnige woensdag eind juni proberen we daar een antwoord op te vinden. De tocht begint op de parking net voor het dorpje Le Roux in de Queyras waar we langs het kerkhofje de GR 58 oppikken. Een héél bloemig pad met wondklaver Anthyllis vulneraria, esparcette Onobrychis viciifolia, ratelaar Rhinanthus, een wemeling van kleuren.
Het gras verandert echter vrij snel in steengruis waarin we langzaam naar beneden schuiven tot aan het water. Nu nog even de rivier oversteken en de beklimming kan beginnen.

Bosflora

De col d’Urine is nog ver zodat de snelheid waarmee de hoogtemeters elkaar opvolgen nogal meevalt. Toch zitten er wat steilere en venijnige stukjes bij. Nu en dan moet er een tandje bij gestoken worden. Een koekoek Cuculus canorus meldt zijn aanwezigheid en roept zijn naam. We bereiken het bos waar de typische bosplanten zeer weelderig bloeien. De soorten wisselen elkaar af, alsof ze afgesproken hebben dat ze zich elk op hun eigen veldje nestelen. De zwarte rapunzel Phyteuma nigrum bijt de spits af en daarna volgen bosooievaarsbek Geranium sylvaticum en boterbloemen Ranunculus spec., een prachtig bloeiende zuurbes Berberis vulgaris en aan de overkant de berendruif Arctostaphylos uva- ursi. Hier duiken de eerste alpenroosjes Rhododendron ferrugineum op en de Europese trollius Trollius europaeus, een ranonkelachtige die best te vergelijken is met een uit de kluiten gewassen gesloten boterbloem.

Tijdens het stijgen, kruisen we verschillende beekjes. Op die vochtiger plaatsen staat het knikkend nagelkruid Geum rivale te bengelen. Ook de rondbladige steenbreek Saxifraga rotundifolia staat graag wat vochtig. Er is opvallend veel vrouwenmantel Alchemilla mollis, zelfs op het pad, maar ook leverbloempje Hepatica nobilis, boshengel Melampyrum sylvaticum, meesterwortel Peucedanum ostruthium, alpenvlas Linum perenne ssp. alpinum en alpenzenegroen Ajuga pyramidalis laten zich zien. Het einde van het bos is nog niet in zicht maar de vanilleorchis Nigritella en de fel blauwe voorjaarsgentiaantjes of lentegentiaantjes Gentiana verna vertellen ons dat we straks toch het bos achter ons zullen laten.

De boomgrens voorbij

Voorbij de boomgrens verwelkomen de Pyrenese ranonkel of Pyrenese boterbloem Ranunculus pyrenaeus (jawel, in de Alpen) en de voorjaarszonnebloemen Doronicum ons in de alpenweide. Ook de alpenmarmotten Marmota marmota hebben ons opgemerkt en slaan luid alarm. Was het al heel warm in het bos, dan valt de zon ons hier wel letterlijk op het hoofd. We wandelen verder, vrij vlak, over tapijten van bergnagelkruid geum montanum waar af en toe een kratzdistel Cirsium spinosissimum tussen staat.

Rhodiola rosea

Het pad blijft lang vlak waardoor het vermoeden rijst dat de echte klim net voor de col zal starten en wel eens zeer intens zou kunnen zijn. We rekenen even en komen tot de conclusie dat de col nog net haalbaar is voor de middag. Enkele meters verder wordt deze berekening al van tafel geveegd. De vondst van rozenwortel Rhodiola rosea doet namelijk menig herboristenhart wat sneller slaan en we nemen dus de tijd om de plant uitvoerig te bewonderen en te fotograferen. Konden we nu maar de heerlijke rozengeur van de wortels opsnuiven …

De col wacht
De col wacht, de weide wordt langzaam rotsachtig, nog snel eens ruiken aan de laatste vanilleorchis Nigritella. Steeds minder planten vergezellen ons bij de laatste klim naar de col. En klimmen is het wel, met de wind op kop over stenige paden en rotsblokken. Net voor de col steken we nog een eenzaam sneeuwveldje over. Op de col ruikt het gelukkig helemaal niet naar urine maar we ruiken wel de mist die opsteekt … Italiaanse mist want de col d’Urine, die 2525 meter hoog is, bevindt zich pal op de grens tussen Frankrijk en Italië. Dat vertelt ons de grenspaal uit 1823. De zon is niet langer van de partij en er staat een felle wind maar de middagpauze werd al te lang uitgesteld. Na zo’n stevige klim is een picknick meer dan welkom. We eten met zicht op de Tête de Pelvas, een berg die nog een
paar honderd meter boven de col uitsteekt en waar de rotsblokken zo lijken afgedonderd.

Afdalen Col d' Urine

Martagonlelie

Het is fris. We blijven niet langer dan nodig boven, het verlangen naar wat warmte en zon is groot. De gletsjerranonkel Ranuculus glacialis en enkele ‘kwastjes’ Soldanella alpina zwaaien ons uit. Afdalen gaat snel en gemakkelijk. De ruigte van het hooggebergte maakt plaats voor de groene alpenweide. We wanen ons weer in een postkaartjesdecor met de staalblauwe hemel, roze bergflanken van de bloeiende alpenroosjes Rhododendron ferrugineum en hier en daar nog een restje sneeuw. Bij een beekje trekt wat veenpluis Eriophorum angustifolium onze aandacht. Lager is het weer warm, zo warm dat de geur van de wilde bloemen echt opvalt. Onze zintuigen worden verwend.

De bosooievaarsbekken Geranium sylvaticum zijn de voorlopers van het bosbiotoop dat we opnieuw bereiken. Hier staan nog wat planten die deze morgen niet op ons traject te zien waren en ons lijstje nu aanvullen. Tweebloemig viooltje Viola biflora, uitgebloeide gulden sleutelbloemen Primula veris, vogelmelk Ornithogalum, bolrapunzels Phyteuma orbiculare en zonneroosjes Helianthemum. De wilde akelei Aquilegia vulgaris komt voor in een schakering van blauw tot donkerpaars. De martogonlelie Lilium martagon staat nog in knop, bij de berganemoon daarentegen zijn den(lang)harige zaadpluizen al te zien. Ook het berglazerkruid Laserpitium siler is met zijn witte schermbloemen opvallend aanwezig. De grijsgroene gevederde bladeren ruiken naar een mengeling van selder Apium graveolens en venkel Foeniculum vulgare. De zaden bevatten een etherische olie waarvan de werking gelijkaardig zou zijn als die van de venkel Foeniculum vulgare.

Eenmaal uit het bos, komen we weer op het GR-pad. De esparcette Onobrychis viciifolia en de ratelaars Rhinanthus staan er in volle zon nog even enthousiast bij als deze morgen. Niets op deze tocht leerde ons iets bij waarom die col nu col d’Urine heet. Maar door al dat moois onderweg vragen we ons dit al lang niet meer af.

Met dank aan Hilde.